Para escribir ben a guerra de 1936, é fundamental coñecer ben a historia de Euskal Herria. Así, para poder facer unha “memoria” e unha “reparación” digna das vítimas, para facer xustiza.

Para iso, é inusual investigar ben a moral, a ética ou a ideoloxía dos individuos. No libro de Jose Mari Esparza Zabalegi O noso pobo espertará/David Jaime e a República vasconavarra todas esas calidades están ben unidas. Con todo, quero subliñar a ideoloxía do libro. As persoas non coñecemos os movementos políticos que floreceron no noso pobo durante o século pasado, nin moito menos. Por exemplo: quen foi David Jaime? Sabemos os vascos que a República vasconavarra foi unha iniciativa enérxica? Que sabemos da nosa nova historia? Que sabemos da política vasca?

David Jaime viviu coa esperanza de espertar ao noso pobo antes da guerra, durante a guerra e despois da guerra. Cando foi enterrado en Kanbo (Lapurdi), levou na súa memoria as ideas da “república vasca” e de “o noso pobo espertarase” á tumba.

David Jaime era tafallés (1887-1949). Euskaldun, si, vascoparlante. Escribía en eúscaro. A quen escribir? Pois, entre outros, escribiu en eúscaro aos lehendakaris do Goberno Vasco, José Antonio Agirre e Fermín Leizaola. Un “non nacionalista” lembraba aos “abertzales” que o eúscaro era a esencia deste pobo. Sen ser nacionalista ou nacionalista, Jaime caracterizábase polo eúscaro e a vasquidad como características fundamentais. Non o único, evidentemente.

Era republicano e liberal: “A liberdade é o ideal máis representativo do home. Isto non desaparece dos nosos ánimos se non é porque o noso corazón se bucia e o noso espírito se envilece. Non hai espírito que non sexa republicano ao vinte anos”, asumiu o pensamento.

Sabemos sobradamente do que sucedeu na Guerra Civil de 1936, e sobre todo do que sucedeu en torno ao nacionalismo vasco e na súa ideoloxía. Dos antecedentes do republicanismo vasco e do II. Para saber máis sobre a República, é moi importante coñecer o camiño que abriron David Jaime –e as súas compañeiras– para entender e integrar o País Vasco no seu conxunto.

Os membros de David Jaime non só pertencían ao Partido Republicano, senón que tamén formaban parte del nacionalistas vascos, abertzales, socialistas, comunistas, anarquistas… Falanxistas, requetés ou monárquicos, case todos os demais. Pero, como unirse contra o levantamento fascista de Franco? Este dilema segue vivo na actualidade.Os herdeiros de Franco non só están vivos, senón que son eles os que dominan o aparello do Estado español. O autor fálanos da historia e, ao mesmo tempo, fainos reflexionar indirectamente sobre a situación política actual.

Temos noticias do Goberno Vasco, de 1936 e de hoxe. Pero sabemos que foi o Consello de Navarra? Cando o nacionalismo republicano estaba en camiño de florecer en Navarra, cortado de raíz pola guerra? Hai moitos motivos para pensar que a Transición de 1977 foi unha estafa, que o PSOE tomou entón unha postura mesquiña (non foi a única) e que a súa postura actual tamén é criticable. Si les o libro, aumentarás a túa dor e a túa curiosidade. O papel que xogaron os socialistas navarros está “moi ben posto”. E si queres seguir a pista dun nome, este é: Víctor Manuel Arbeloa.

No libro recóllense os nomes e acontecementos de moitos dos protagonistas da historia vasca. A cada un na súa xusta medida, xa que interpretar a historia non é fácil. Iso esixe un traballo de arquivo difícil. Diso sabe Esparza, e unha vez máis demostrou á perfección o seu talento e o seu tesón polo traballo. David Jaime está enterrado en Kanbo, e é por iso que o libro tamén nos serve para darnos conta da situación na que se atopa Iparralde. Valiosa para saber medir o norte da historia e o actual.

A obra picante de José Mari Esparza animarache. Incluso as pasaxes duras da nosa historia poden gozar de plumas agudas.José Mari Esparza ten un espírito fraterno, fraterno e fraterno, do seu compatriota David Jaime. O protagonista descoñecido da nosa historia. Os demais están neste excitante libro. Si espertámonos, Euskal Herria espertarase.