“O xornalismo é información, obxectividade; a literatura é creatividade, ficción”. Aínda se poden escoitar nas Facultades de Ciencias Sociais as afirmacións que representan a unha e outra como extremos opostos. Pero nun momento no que se multiplicaron os textos xornalísticos que van máis aló da mera información fría, e no que as fronteiras entre os xéneros literarios tamén aparecen un pouco difuminadas, é habitual que se cuestione esa diferenza absoluta.

Non é unha conta nova. En 1966, o escritor e xornalista Truman Capote publicou A sangue frío , un relato baseado no caso dunha familia asasinada en Kansas (EE. Púxolle a etiqueta de “novela sen ficción” e, desde entón, é un libro que se menciona necesariamente cada vez que se aborda o debate.

Non é raro. Xa sexa polo uso da mesma materia prima –a palabra–, xa sexa porque a miúdo ven a luz no mesmo formato, espértase de forma periódica o desexo de definir ou cuestionar as fronteiras entre o xornalismo e a literatura. Si, polo menos, entre quen actúan nun ou outro sentido. No País Vasco, a lista está composta por xornalistas e escritores que dunha ou outra maneira traballaron como xornalistas:Garbiñe Ubeda, Juan Luís Zabala, Arantxa Iturbe, Lorea Agirre, Alberto Barandiaran, Laura Mintegi, Imanol Murua, Danele Sarriugarte…

Dicir monte ao outeiro

Iñigo Astiz tamén é membro desa longa lista. Ademais de ser xornalista cultural de Berria, tamén publicou o libro de poemas Zenbat ere zabor (2012, Susa). Na entrevista, ademais de comentar a fronteira entre o xornalismo e a literatura, tratarase detidamente sobre a anécdota que narra o escritor e xornalista vasco Robert Laxalt. Laxalt escribiu varios artigos para a revista National Geographic, e tivo discrepancias co equipo de investigadores que verificaba os datos de todos os artigos que escribiu para a revista. Nun artigo Laxalt escribe o seguinte parágrafo: “Un día cara ao final do inverno de 1539, o monxe explorador Frei Marcos de Niza miraba desde unha montaña e cría ver de lonxe a cidade fabulosa de Cibola”. Os membros do grupo de investigación chamaron por teléfono a protestar por este parágrafo. “Estivemos repasando os diarios de Niza. A pesar de que no solo había neve, non estamos seguros de que fóra realmente inverno, nin de que esa vista se poida considerar un século”. Ao ouvir isto, Laxalt fíxolle unha proposta de desaprobación: “Ponde entón que mirou ‘un día entre inverno e primavera de 1539’ desde un ‘alto outeiro’”. O investigador se enfureció: “Traballei durante unha semana con catro investigadores, e vostede está a desprezar o seu esforzo con estas licenzas poéticas”.

Astiz considera que este relato é o que mostra a clave da diferenciación: “No xornalismo non podes facer do outeiro unha montaña, e na literatura pode ser un outeiro; no xornalismo o teu compromiso é coa realidade, e na literatura coa realidade ou a voz que xera o texto”. Nas reportaxes literarias e libres tamén cre que esa é a clave, chamar outeiro ao outeiro, aínda que a montaña quede máis bela. “Por suposto, non todas as realidades son tan probables como un outeiro ou unha montaña, e, por pór un exemplo, é difusa a diferenza entre sospeitar a un entrevistado que nunha resposta os seus ollos enchéronselle de bágoas, para asegurarlle que os seus ollos se encheron de bágoas. Nestes casos sempre hai perigo, pero o importante é tratar con respecto a materia prima que utiliza”. É máis, cando ten a “sorte” de tratar algún tema cun punto literario, di que fai unha inmersión máis profunda do habitual, xa que necesita máis certidumbre para poder acceder á licenza para poder traballar máis libremente no teclado.

A directora da revista Jakin, Lorea Agirre, é da mesma opinión que Astiz. Polo menos así o afirmaba o artigo O xornalista recolleito no libro Xornalismo en eúscaro: presente e futuro, publicado pola UPV/EHU en 2005, non é Deus, senón que era xornalista de Berria: “O escritor pode contalo todo. E si no lugar do asasinato hai un coche que lle molesta, retirarao sen dar conta a ninguén. O escritor é un deus no seu reino ficticio. Pode crear, vestir, moldear, falar, morrer… calquera cousa. O xornalista, non. O xornalista non é deus, aínda que moitos o pensen así”.

Postficción: cando o límite non está tan claro

Karmelo Landa, profesor da UPV/EHU, é un dos poucos profesores que participaron no debate. No seu artigo Xornalismo e Literatura en colaboración, o escritor recolleu algunhas reflexións que suxiren que a fronteira entre ambos é difusa. Ademais dalgunhas referencias que pon en dúbida a capacidade de objetivación do xornalista, o concepto de “postficción” púxose encima da mesa. Nel explica que os textos que integran a etiqueta de “postficción” son textos que conectan a obra documental cos procedementos da literatura, cuestionando o límite de ficción e non ficción. Dicía que se caracterizan polo uso de metáforas e comparacións atrevidas, que aínda que se publican en xornais e obteñen un lugar fixo neles, manteñen os recursos específicos da literatura.

O exemplo de Alberto Barandiaran, actual director de Hekimen, é significativo. Publicou varios traballos desenvolvidos en terras revoltas entre a crónica e a ficción: Non nos esquecemos (Susa, 1998) de Gaizkileen Faktoria (Euskaldunon Egunkaria, 2000) e de Post-kronikak (Elkar, 2009), entre outros. Na súa intervención sobre os conflitos internos e os nós na redacción dos dous primeiros, dicía: “Estes dous libros xurdiron do xornalismo. Foron reportaxes na súa creación. Logo convertéronse en libros, porque alguén me dixo que podían alargalos, que valía a pena máis que un artigo: pero tamén porque eu vin que había unha historia que contar”. A pesar dese punto de partida, defendeu na súa intervención que estes libros son literatura e que non hai que temer que se recoñeza o carácter literario dalgunhas obras xornalísticas. “A reportaxe dá liberdade a escribir sobre o que se queira. Para contar o incrible. É dicir, para crear. E a literatura é creatividade escrita, non é así? Por que hai tanto paro en dar o apelido da literatura a algúns traballos que se fan hoxe? Que é, polo papel? Porque salguen no xornal?”. Con esta rotunda afirmación, Barandiaran terminou o seu discurso:“A reportaxe é sen dúbida un xénero literario. É dicir, a literatura de urxencia”.