O tema do liderado tomou un gran protagonismo na aula do profesor Koro Uria, cuxos alumnos teñen entre 11 e 12 anos. “Os líderes facémolos sen querer”, engadiu un deles, e de aí comezou o debate. Os mozos destacan as vantaxes de ser líderes: “Todos lle fan caso, é famoso, ten moitos amigos, non sente só, os demais fan o que el quere facer…”. E os malos tamén: “Cando quere estar só cústalle, sempre ten que tomar a decisión, o resto cópianlle o que decide…”. Houbo momentos de tensión, todas as miradas dirixíronse aos líderes da clase, e cando conseguiron superar o silencio xeral, liberáronse, mesmo falaron os que teñen menos costume de coller a palabra. Sacaron á luz moitas situacións, houberon mensaxes para os líderes, e aínda que non están de acordo con eles, falaron de valentía para expresar a súa decisión e de saber dicir que non. Así nolo contou Koro Uria. “Falamos do tema, e a próxima vez, por exemplo, cando teñan que decidir o plan da tarde, todo isto, polo menos, terano interiorizado”.

A experiencia anterior é unha das enmarcadas no proxecto Haziak, posto en marcha na ikastola Hauraro de Oiartzun. Nora Barroso e Nekane Martiarena son os impulsores desta ikastola. Din que é un proxecto que nace da necesidade, porque na sociedade non dedicamos o tempo suficiente ás relacións e á convivencia. “Entendemos a relación de poder desde un punto de vista poliédrico, porque abarca diferentes formas: pode ser o bullying, pode ser a nosa relación coa natureza, dirixir con forza aos homes cara ás mulleres…”. A toma de conciencia das relacións desiguais é o primeiro paso para subvertirlas. “No proxecto Haziak non xulgamos a ninguén, non dicimos que e como ten que facer cada un, abrimos as portas para que cada un decida: parar, descansar, mirar dentro, e logo abrir os ollos, mirar desde dentro a contorna, as nosas relacións coa contorna e coas persoas e entidades da contorna, e cun mesmo (porque a miúdo nos pomos grandes cargas), alimentando o interior e o exterior. Cando estamos enfadados, no canto de empezar a romper todo ou facer dano aos demais, é bo mirar dentro dun segundo e comprobar por que estamos realmente enfadados. A partir de aí, cada un verá o que necesita, como vai xestionar os seus sentimentos”, explicou Barroso.

Do individuo ao grupo, co conto e o cómic

As Sementes foron tratadas en 2º de Primaria (con nenos/as de 7-8 anos) e 5º e 6º de Primaria (con nenos/as de 10-12 anos), xa que son anos especiais: En LH2, os nenos pasaron cinco anos xuntos e xa teñen os roles marcados. Na LH5-6, mesturan e crean novas aulas do ano anterior, cambiando situacións e relacións. En LH2 o tema tratado foi “Empatía” e en LH5-6 “Do individuo ao equipo ou aprender a vivir”.

Os máis pequenos, para abordar o tema da empatía, utilizaron o conto Igel marroquín que sofre unha situación determinada, e os de 10-12 anos, o cómic BarruKLIK sobre as persoas con roles marcados que terán que afrontar un acontecemento. Para crear este material, a perspectiva do profesorado foi fundamental, para partir das necesidades reais, do que viven e ven na ikastola no día a día. No proceso creativo tamén foi importante a opinión doutras compañeiras e compañeiros de viaxe –por pór un exemplo, o grupo feminista da localidade Antiju Mori supervisou o material desde o punto de vista de xénero– e por suposto, basearon o material na participación dos propios nenos e nenas: a medida que se foron facendo, fóronse preguntando e pedindo consellos aos máis novos, incorporando o seu punto de vista. Tamén para a web de Haziak, os nenos e nenas fixeron moitas achegas que non se lles ocorreron aos adultos: chat, necesidade dun lugar para opinar, poder ver todas as seccións desde o principio á vez… E sobre todo pensando nos nenos e nenas cegos, fixeron audios de conto e cómic para que o material chegue ao máximo dos sentidos.

Antes de cada sesión, para empezar de cero, viron/escoitado vídeos e audios curtos que xogan con respiración, ritmo, música e cores. O traballo foi individual, grupal e xeral (todo a aula xuntos). En primeiro lugar, leron o inicio do conto ou do cómic e expresárono á carta (a través do debuxo, por escrito, facendo unha reflexión persoal…). “Ese momento individual é moi importante, porque a miúdo abordamos os temas directamente en grupo, e a algúns lles custa máis abrilos, os de sempre lévanllos encima. Logo terán a capacidade ou non de levalo ao grupo, pero polo menos que antes cada un teña o seu espazo”, subliñou Martiarena. Ademais do comezo do conto, tamén leron o final do mesmo, e en grupos formados por azar, foron da man no camiño: “Estou triste e quero ser feliz, vou facer o camiño para iso, pensando en solitario e discutindo en grupo, aínda que quizá non consiga o ideal”. O material é aberto e no camiño hai sorpresas, as historias poden ter máis dunha interpretación e pódense percorrer diferentes camiños, así como completar o conto ou o cómic á carta, incorporando novas follas ou viñetas. Para axudar ás dinámicas de grupo, os creadores elaboraron unha lista de preguntas xunto co material.

Askebideak, traballo doméstico e iniciativa para todo o pobo

Ademais da palabra, tamén abriron outras formas de expresión “para que cada neno e cada nena descubra o seu mundo interior”. Os alumnos puideron elixir entre catro opcións: conto (dirixido polo escritor e contacontos Pello Añorga), debuxo e imaxe (liderado pola experta en educación creativa Idurre Ugalde), expresión corporal (dirixida polo percusionista Odei Astibia) e rap (da man do rapero Odei Barroso). “Os que elixiron Rap, por exemplo, din ‘eu sufro’ na canción que compuxeron, expresaron claramente o que senten a través da música”, contáronnos.

Tamén traballaron o proxecto en casa. No caso dos nenos de entre 7 e 8 anos, cunha media fixeron a ra do conto e levárona a casa. Quen se identifica coa ra que sofre pode expresar con máis facilidade o que lle sucede a través dela, mentres que quen non se identifica pode desenvolver a empatía na súa superficie. Os alumnos de 10-12 anos, pola súa banda, levaron o cómic a casa e lérono e debatido cos seus pais. Leváronse unha serie de preguntas –consensuadas polos propios nenos en clase, propostas polos creadores do proxecto– e os pais e nais tiveron que responder cos seus fillos e fillas, con preguntas sobre a personalidade, sobre os roles, sobre as situacións vividas cando eran pequenos… “Aquí tamén, o obxectivo foi liberar”, di Nora Barroso.

Por último, o proxecto saíu á rúa, hase socializado e ofreceuse a outros colexios e nenos de idades, a todo o pobo en xeral. A educación non formal, concretamente a ludoteca de Oiartzun, foi un importante mediador neste labor. Entre outras cousas, o conto e o cómic repartiranse polo pobo (ambulatorio, biblioteca, bares…), mostrarase o traballado nas vías libres e realizouse a obra de teatro Futbolariak e Printzesak. Para tratar estes temas, o xogo foi unha ferramenta máis tanto no colexio como na ludoteca. No xogo do espello, unha parella repite o que unha parella decidiu; no chamado espazo buxán, o seguinte debe alternar as formas que cada un deixou co corpo e encher os espazos buxán que lle deixaron; no xogo do tren o condutor debe facer o que el fai; nos xogos de relaxación ou de promoción do contacto…

Dedicaron unhas 10-12 sesións/horas ao proxecto Haziak no centro. Agora, até xuño, necesitarán outro tanto para tratar o segundo tema que prepararon: a xestión das relacións en LH2 e as relacións e modelos de relacións entre mozos e mozas en LH5-6. O Dejabu Panpin Laboratorios conducirá a segunda quenda e xa creou tres ficcións para penetrarse no mundo da ficción.

Enfado, soidade, cuadrilla…

“As sementes foron a escusa e o medio para abrir máis as portas a estes temas e darlles tempo –di o profesor Koro Uria–. Por unha banda, o feito de ser diferente á práctica habitual ha creado misterio e curiosidade; doutra banda, ao tratarse dun proxecto de fóra, os alumnos non o acolleron da maneira habitual, ‘xa volve Koro con estas cousas’, porque tamén abordaron o tema os cómics, as persoas do proxecto Haziak, as de casa… Pola contra, os alumnos fan guetos: co profesor temos estes códigos e fóra deles, outros. A iniciativa serviu para romper o gueto, abrilo, e darse conta de que a escola, a casa, a praza… todo é un”.

Haziak tamén tivo a oportunidade de coñecer o ecosistema desta sala, con alumnos de entre 11 e 12 anos. Trouxeron ao grupo personaxes de cómic: tímido, invisible que pasa desapercibido, inválido, líder, que protesta por todo… E ademais de falar de liderado como mencionamos antes, a indignación cobrou un gran protagonismo nas sesións: como nos enfadamos, como expulsarnos, se lle pomos palabras, por que nesas ocasións somos diferentes cos pais ou cos amigos… “Moitos pais e nais implicáronse, para outros o proxecto foi un estímulo ou unha presión pequena para participar. E é moi importante que as escolas e as casas compartan espazo para que non haxa dous mundos aparte”.

O profesor subliñou que puxeron a palabra aos sentimentos e que tiveron a oportunidade de falar de principios básicos: que todos somos importantes, que hai máis dunha solución, que cada un ten a súa propia opinión… “Segundo eses principios, cada un vaise a colocar a si mesmo. Non creades, dígolles, que todo o que sentides resolvémolo os adultos. É o camiño que se fai na vida, e nós temos máis experiencia, pero seguimos aprendendo”.

Os promotores do proxecto están dispostos a estendelo a outros centros e localidades. A realidade será diferente, “pero aquí tedes á vosa disposición os temas e material que traballamos, e si utilizades outros materiais, pasádenos. Alimentémonos mutuamente, recibamos puntos de vista diferentes, cremos unha rede rica”, propuxo Barroso.

Ademais dos mencionados na reportaxe e dos profesores e pais que contaron cos seus cómplices, o programa contou con numerosos compañeiros de viaxe. Por exemplo, Iametza Interaktiboa, Oiartzun Irratia, Lorea Agirre, Eider Eibar, Lur Korta, Jon Martin, Idoia Beratarbide… É un proxecto vivo e aberto, no que os novos amigos e axentes irán sumándose en función das necesidades que vaian xurdindo. O profesor Uria teno claro, é fundamental expor o tema unha e outra vez: “Por moito que traballemos, sempre aparecen pequenas tragamonedas que non controlamos. A pesar de estar cerca e sensibilizado, danse situacións desagradables, hai que estar moi atentos e as tecnoloxías e as redes sociais tamén son autoestradas descoñecidas para moitos de nós. Por iso son tan importantes os proxectos como Haziak”.