Acababa de terminar a voda na casa Urtsua, no barrio Ordokia de Arizkun. Os novos esposos parecían felices. A nai de Estebe Urtsua xa levaba moi ben coa súa nora Juana. Un dote que trouxo consigo a prosperidade da fábrica, con centenares de sucios, culleres de ouro, teas e lenzos de prezo.

Pero o sucesor de Urtsua estaba ás escuras. Baixo a pálida roupa de seda observou que a muller tiña un ventre demasiado redondo. Quen era o seu pai? Pero non era el, non estaban xuntos para respectar a noite de vodas. Fervía de negro furor. Tiña que facer algo. quedou mirando a Juana. De súpeto sabía como saír dunha porta pecha.

Rompera co raparigo. Rogou a Miguel Strogoff que herrara o cabalo cara atrás e non fixese preguntas. Juana íase a deitar. Convidouna a orar tiernamente á ermida de Santa Ana de Urtsua. Juana accedeu porque empezaba a crer que enganara a Estebe sobre a súa situación.

Ao inclinar a súa fronte nun rumoreo, rodeou o pescozo da súa muller cunha cinta delgada e suxeitouna até o último alento. Os ollos de Juana volvéronse. Sen vida caeu extenuado sobre a fría terra:

A filla de
Lantaina está a mercé de Urtsua.

Abriu a liña da nova canción vasca A primeira versión de Urtsuako Kanta da era moderna foi gravada no curto LP da casa Goiztiri, con catro cancións de Mikel Laboa de 1966: guitarra e voz simple, orfa. Benito Lertxundi peiteoulle en Pascua Gaüerdi Ondoa (1989) unha adaptación con tensión sonora medieval da eresia. Acertado, porque Riezu percibiu unha conexión cos aires sefardíes das cancións de Vodas de Sangue que triunfaban en terras do sur de Hispania.

No clásico só cántanse seis ou sete coplas. Con todo , na revista Plazara, en 1988, o defunto Mariano Izeta trouxo quince bertsos. RM Azkue recolleu de boca de Tomás Urrutia, do pobo de Gartzain, e publicouno no seu libro Cancionero Popular Vasco (1918-1921) con partición musical. Sexa como fose, un suceso que se deixa caer en versos curtos deixa caer o terror por detrás a medida que se afasta dela.

Canción Agur a miña irmá, Goiti zazu burua, Urtsuak estréase co verso de sete xanelas nas coleccións. O texto parece espido coas súas poucas palabras e as repeticións da miña irmá Juana e o meu irmán señor tocan como martelos cando pasan pola garganta. Entre a realidade e a ficción xorde con incerteza a eresia que nos desolla até o fondo do corazón.

Acuáticos violentos, crueis

O forte de Urtsua pódese situar nun mapa, sabemos onde está e quen queira pode velo. Os señores de Arizkun deixaron na historia de Navarra o dedo do seu dedo: Nos últimos combates do sitio do Castelo de Amaiur mostráronse como colaboradores do conde de Lerín. O rei de España recompensoulles especialmente por este golpe de man. Carecían, con todo, de boa reputación, porque eran violentos, ávidos de terras e de honras, e posuían a esgótelos que os esclavizaban en Bozate. Foran educados como os nobres de entón, porque eran secretarios e notarios dos Puxant. A sombra dos acuáticos estendíase tanto cara ao Sur como cara ao Norte. Eran compilados cos señores Arizmendi de Orzaiz.

O membro máis coñecido da familia é Pedro de Urtsua (1521-1561). Percorreu América creando cidades en Colombia, calando indios e buscando ouro, en compañía de Lope de Agirre e Inés Atienza, de Oñati. O alemán Werner Herzog representoulles na película Agirre, Der Zorn Gottes, na que se burlaba da morte descendendo o río Marañón. Tamén impresionante, Iñaki Elizalde presentounos en 2012 no traballo Baztan e Joseba Apaolaza encarnaba o Matías de Urtsua.

Imaxinamos que a augardente que representamos coa voz de Mikel Laboa era da mesma acha: cruel, duro, cabeza cálida. Algúns din que este Urtsua chamábase Estebe e que o accidente se produciu en 1700. Jondoni Joane ao arrastre. Pero ninguén o sabe. En Francia, un rei Luís está convencido de que Juana prometera cincocentas luíses ao seu irmán, o sacerdote, por discreción:

Ás cinco,
cen luíses, irmán meu...

Filla de Lantaina

Sabemos menos da partida. A filla de Lantaina podía ser Bidarrai, Hazparne ou Ezpeleta. Era un caserío abandonado, con sete xanelas, moitas máis que Urtsua. O bertsolari xoga con sete e oito números míticos. É o símbolo dunha gran tranquilidade, porque son sete as achas da rosa perfecta, os pecados mortais, as idades do censo, as cabezas do dragón de Altzai...

Sete muíños novos
oito palacios
brancos, por
todos eles eu non quero Urtsura...

Fermosa ventá Os
obreiros máis fermosos...

As granxas, as celebracións, as bondades multiplicábanse por medio dos fíos de vodas. Durante os tempos nos que se ían fixando as fronteiras entre Francia e España, a xente seguía mantendo contactos cos cidadáns de Baztan, Bidarrai e Baigorri. Aínda en Aritzaku, as pasaxes de Urrizate ou Izpegi dominan con soños a ruta dos metais preciosos dos romanos.
A ambición perdería a Juana. Se escoitase ao seu irmán, polo menos salvase a súa vida. Podía xogar co batista, podía tratalo con el, pero a urtsuarra non era fácil de enganar. Tiñan experiencia para capacitarse no campo da mentira e a conservación. Os castelos e casas señoriais do Val de Baztan, case todos, posuían a XIV-XVIII. polos séculos dos séculos.

Adeus,
a miña irmá Juana:
Ouvín unha noticia
sobre a miña irmá Juana.

-Que dixo
vostede, o meu irmán?
A túa irmá
Juana é unha embruxada.

Asasinato na ermida de Santa Ana

A canción comeza coa conversación entre o Sr. Irmán e a súa irmá Juana. O irmán sabe que a súa irmá está embarazada –atrancada, estrangulada, embraza...– e está a fixar o prezo do silencio por copla. Joana téndelle o diñeiro despois da gorra coa pluma e o cabalo e é coma se tranquilizásese con el. Dille que el terá o brazo dun neno que por amor á paz traerá:

Iso é, recompensa,
a miña irmá Juana:
O neno
en brazos a miña irmá Juana.

O irmán sacerdote non logrou deter a idea de casar con Ana Urtsua. Pero o acordo entre ambos anuncia unha galerna. Na voz de Juana nótase o pánico. Todo o mundo deberá permanecer mudo, porque os pais e o noivo que non estaban de acordo co matrimonio non deben saber nada:

– Enazula sala aos
meus pais
e aínda
menos aos fillos de Urtsu.

Cabalgou até a residencia de Estebe de Urtsua. Dez carros tirados por unha vea de bueyes, cargados de mobles, de teas, de pratos de porcelana e de roupas, perseguíanlle. Os hábiles txistularis de Bozate amenizaron as vodas con bailes de raparigos e raparigas. Nunca se sentiu tan feliz.

Non tiña ningunha dúbida ao contestar afirmativamente á invitación para rezar unha oración de gratitude á ermida de Santa Ana. Estebe aproveitou a circunstancia exacta do momento para matar á súa muller, con finas cintas brancas ou golpes de espada, segundo as versións.

A filla de
Lantaina está a mercé de Urtsua.

Defunto
en Sant’ Ana:
Marchouse de
casa sen dicir nada.

A urtsuarra escapouse a Francia sen despedirse do seu pai. Pero o poeta acaba cunha pinga de moreira a súa inesquecible canción, salpicando a vea da traxedia. Esa Mari Kattalin, o criado de Juana, pode ser irmá ou nai e vémola reflexionar:

A nosa fiel
Mari Kattalin
quedouse
a grandes penaltis:

– Enganchábasche
no pasado?
Entón non se pode
ir á voda...

Nos fondos de Lantaina, nas noites de lúa chea, óuvense xa os queixumes de Juana.