Á altura da ferrería Egurbide de Azkoitia, baixo a lema “Geldi! Detéñase!", ouviron dúas mulleres de carga. Os ferrones e os zapateiros que saían ao camiño estaban decididos a deixar no campo a aqueles burros cargados de gran. Era o 14 de abril, para a caída da tarde, cando os rebeldes eran donos de Azkoitia e Azpeitia e nos próximos días os enfrontamentos estendéronse a toda Gipuzkoa e Bizkaia e Álava. O que máis se pedía era baixar o prezo do pan, pero non só iso, senón tamén a resposta dun pobo famento aos excesos dos grandes.
Pasaron 250 anos desde que se produciu a insurrección. Polo menos un século atrás fora outro dos ollos dunha longa cadea de bolos de vento e cilíndricas multisenguas sociais. No século XVII os verdadeiros xiberutarras de Matalaz alzáronse en contra da privatización da terra, e os baserritarras dedicáronse aos señores libreclesiásticos no século XVIII.
En Europa, estes sucesos sucedíanse con máis frecuencia. En Inglaterra os peches de terras populares, en Escandinavia os recadadores, no Porto o monopolio dos licores… Non lles faltaba razón para saír á rúa aos inquilinos e asalariados que non podían comer máis que pan. En Francia, de 1724 a 1789, o crítico literario Daniel Mornet relatou 100 alzadas cidadás, a metade das cales nos últimos 25 anos. Non en balde o liberalismo económico resolveu, de todos os xeitos, o negocio e o sufrimento.
Crese que a palabra rebelde procede de Martín, santo dos ferrones, e dise que foi usada por primeira vez en 1718. “… Unha rebelión tan directa como a de ‘mans’ na sombra…”, escribiu Orixe no poema nacional Euskaldunak. Nesta ocasión, a revolta provocou o traslado das aduanas á costa e aos Pireneos, un aumento de impostos ás materias primas, mentres que en 1766 desbordouse o permiso real concedido aos traficantes para xogar cos prezos dos alimentos. En ambos os casos, campesiños e obreiros pobres, sen outra opción que a de engordar tripas, pagaron a peaxe da usura.
Dúas medidas para o trigo
As campás de Kanpandor vibran en Azkoitia, os veciños achéganse, respondendo á chamada dos insurxentes. E os señores rendéronse, quitando a perruca, dicindo que non levarán gran fóra até a próxima colleita. As caixas de trigo e as trojas enchían o camiño do peirao para multiplicar o beneficio da exportación.
A rabia de anos non se pode tranquilizar cunha promesa. Na veciña Azpeitia tamén se produciu unha gran axitación durante a tarde, cando as sombras se alargaron. Dun pobo a outro se moven os rebeldes, aquí os de Beizama, alí os de Urrestilla, os canteiros que están a facer o santuario de Loiola… En Azpeitia metéronse nas casas dalgúns magnates e acumularon as medidas para o gran no centro da praza: “Hai dúas medidas, unha de compra e outra de venda de gran, e desde que se usan as dúas, máis que o cansazo de que os demais poidan pagar o pan”, di Iñigo Aranbarri no estupendo libro Txanton Garrote (Pamiela, 2016).
Aranbarri investigou de cerca o sucedido en 1766, a través de fontes de primeira man e da literatura, ademais de completar a crónica da revolta, o escritor azkoitiarra fai unha crítica feroz á sociedade claudicante de antes e de hoxe: “A vía de goberno equivocada: esta práctica que converte aos gobernantes en haudillos”.
En 1933, Ildefonso Gurrutxaga realizou unha fotografía detallada da economía de Azpeitia na revista Yakintza, artigo pioneiro escrito sobre revolta. Os historiadores afirmaron que as ferrerías estaban nunha decadencia absoluta e que os campesiños se atopaban na peor situación desde a Idade Media. No século XVIII, catro de cada cinco granxas foran arrendadas naquel pobo, e os seus donos preferían cobrar as súas rendas en gran e manter os celeiros revoltos, mentres os inquilinos almorzaban o sol. Había unha gran concentración patrimonial: Nove propietarios de Azpeitia –entre eles, por suposto, Enparandarrak, o marqués de Narros, a familia do alcalde Basazabal...– acumulaban case a metade da renda local. Non é de estrañar que naquela Izarraizpe de hai dous séculos e medio xérese un movemento parecido ao Occupy, desde aquí pódese ouvir o berro “Somos o 99%!”.
“Non hai nin nós nin ningún outro alcalde!”
Os historiadores vincularon a revolta de 1766 contra as ordes do marqués Esquilache en Madrid cun levantamento popular que comezou en marzo e estendeuse a todo o reino de España. Pero nunha época na que non existía o ferrocarril, é máis razoable pensar que os sufrimentos e as penas dos nosos pobos e barrios foron o xerme da cólera. Anteriormente realizáronse reunións secretas en Azpeitia e Azkoitia para atacar os almacéns de comerciantes de San Sebastián.
O pasado 9 de abril apareceu un pasquín anónimo asinado en San Sebastián: “Señores guciac de Azpeitia, aténdenvos ben, cada un de vós dálle ben a vida, pola contra pérdense a guera e (...) os guizonac ou machino oriec da xente que era chit contrario”. O anónimo di que a revolta xa está comezada, que os rebeldes atacaron e que agora van camiño de Azpeitia, a pesar de que rebaixen o millo e o trigo, “non quero dicir guciac”. É evidente que é un engano, porque se escribiu uns días antes de que comezase a revolta, pero a proba da dor que se notaba é moi clara.
Un mozo escribano de Urrestilla, acusado de escribir unha carta de sedición, foi detido por orde do alcalde de Azpeitia, Vicente Basazabal. Mozo da solta, será o primeiro que piden os ferrones e outros abarcadores que entraron a fume de carozo o 14 de abril no Concello de Azpeitia. O deputado xeral de Gipuzkoa e poderoso da localidade, Joseph Joaquin Enparan, pediu respecto a un deses desgraciados que se axitan para que se quite o chapeu ante a Xustiza e o alcalde: "Que alcalde e que diaño! Non hai nin nós nin ningún outro alcalde!”, a súa resposta. Onde ouvimos iso? O mellor alcalde, o mellor presidente, o pobo.
Ao día seguinte, as capitulaciones dos concellos veñen en fila: Primeiro en Azkoitia, despois en Azpeitia, logo en Deba, en Getaria… Os capítulos asinados en cada pobo responden a problemáticas sociais locais. En Getaria, por exemplo, os fillos do pobo pediron aumentar a compensación por embarque forzoso no exército, ou que a caseta do peirao se republique para ser utilizada pola Compañía dos Sardineros. Para Xabier Alberdi e Carlos Rilova, que investigaron o caso dos pobos costeiros, estas capitulaciones “poden ser consideradas como un primeiro indicio de conciencia da condición de clase”.
Que todos voten
O ambiente en Azpeitia volveu a estar caldeado, case unha semana despois de que o domingo colgue: “A tarde de domingo a xente estivo máis insolente que nunca”, sinala o marqués de Narros no seu testemuño –como se pode ler no documento rescatado para o libro Aranbarri–. Tamén lamentou o medo a que o primicidio de Azkoitia morreuse “ e queimouse ” no último suspiro. Tenlles máis medo o recadador que o cabaleiro que cos seus impostos engorda un catarro.
E unha vez comezada a capitulación, ao gran hordago: os rebeldes tamén pediron que os grandes mestres limítense e repártanse entre todos, e que se fagan concellos abertos “…e que todo o mundo debia ter o seu voto”, contou o marqués, sorprendido. “Un Plan Ayala de México revolucionario en 1766? –di Aranbarri– Unha reforma agraria? Que estamos, no II Congreso de España. Na república? En Sovieta Urolaldea?”. Non. Os agricultores non fixeron máis que pedir o que se lles quitou antes.
A elite económica había monopolizado o control das institucións públicas nos últimos tempos, non en beneficio de todos, senón dos seus intereses, a través dos cales se xeraban as redes de relacións. Acabáronse as asembleas populares ou os concellos abertos, acabouse a democracia directa. Nos séculos XVII e XVIII establecéronse condicións económicas imposibles para que os cidadáns e cidadás humildes non puidesen acceder a cargos públicos, sobre todo, dispor dun patrimonio “mínimo”. Por exemplo, en Gordexola necesitábanse 400 ducados para ser alcaldes, en Oñati 500 e en Azkoitia 200.
Non perdoarán o paso da liña vermella aos rebeldes que sempre estiveron por encima da cabeza do pobo, chamade solemnes, ilustrade ou casta.
Establecíase o control social a través da sonorización do cisco, así como a imposición dunha lingua dominadora. Había que saber castelán ou romance para os palacios. Así, como di Joxe Azurmendi na súa obra mestra, “os señores inventaron outra trampa para eliminar á oposición”.
Pero era imposible cumprir esta condición, porque a maioría –mesmo os señores dos pobos– só falaban iso que se chamaba lingua vulgar vascongada; non porque en poucos pobos os gobernantes eran monolingües vascos, porque non había ninguén que soubese castelán. Moitos deles foron inhabilitados pola administración central, como o alcalde de Zaldibia, que foi destituído en 1742 por non saber de español, e cando se producían conflitos sociais xurdía un grave problema. É curioso ver como en tempos de revolta os documentos en eúscaro multiplícanse nas xuntas xerais e nos concellos. En 1766, as capitulaciones de Azpeitia tamén foron traducidas ao euskera polo seu abade, de maneira que todos entendérono.
Experiencia
Quitarse o chapeu ante a autoridade? No ruidosos abril os pobres fixeron pasar a mesma humillación que durante moito tempo: a este quitáronlle a perruca, a el obrigáronlle a bicarlle as mans, el tivo que levar abárcalas e bailar á maneira dos “campesiños”. A violencia e a ameaza, pero sobre todo a nivel simbólico, eran xestos para liberarse da explotación da oligarquía. Celebráronse procesións e celebraron a vitoria até altas horas da madrugada.
En Azpeitia, cos curas nas mans e nas mans, formouse unha soka-dantza “xente de todos os xéneros, sen ningunha diferenza”, son duascentas ou máis, practicando o igualitarismo vasco.
Non lles perdoarán o paso da liña vermella a aqueles que camiñaron sempre por encima da cabeza do pobo, chamade solemnemente, ilustrade ou casta. Aranbarri identificou perfectamente leste clasismo na ópera O borracho burlado do conde Peñaflorida, estreada dous anos antes da revolta. Non só é cuestión de diñeiro, senón que tamén é unha cuestión moral: Txepetxa quixo convertelo nun canastarro, como soñou o borracho da ópera Txanton Garrote, e como este tivo unha experiencia, estes tamén a recibirán. Experiencia en Urolalde de 1766, experiencia en Navarra de 1936, experiencia en Grecia de 2015.
Francisco Xabier Munibe, conde de Peñaflorida e fundador da Real Sociedade Bascongada dos Amigos do País, está na venda de Iturrioz o 24 de abril para recibir con calma ás tropas de Donostialdea. Trátase de 300 soldados do rexemento irlandés, máis 1.500 recrutados en Errenteria, Oiartzun, Urnieta e Hernani, ás ordes do alcalde de San Sebastián, Manuel María Arriola. Comeza o espectáculo financiado por comerciantes da Real Compañía Guipuscoana de Caracas.
En primeiro lugar dirixíronse a Loyola, onde os operarios se distinguiron na sesión, e sorprenderon a todos eles mentres traballan. Entón establécese unha discusión co párroco do Santuario, xa que o corrixidor acusa os xesuítas de estar a favor dos rebeldes, unha escusa para expulsar por unha vez a orde incómoda do reino de España.
Nas concas do Urola e do Deba, a pequena revolución xa se extinguiu, pero as listas negras formáronse hai tempo. En total serán capturadas 70 persoas e levadas en fila, a pé, aos cárceres de Donostia e Rentería –unha morrerá no camiño e outra, ao fuxir, será gravemente ferido con bayonetas–. Moitas das persoas encerradas en Errenteria son mulleres: Maria Antonia de Alberdi, 51 anos; Michaela de Larrañaga, 33 anos; Mari Josepha de Urquina, 38 anos; Ana Maria de Elorza, 50 anos; Maria Brigida de Arteaga, 26 anos –enviada a casa por embarazo–…
O papel das mulleres nas revoltas non foi o mesmo que nas revoltas de 1718, como nas revoltas contra o monopolio do tabaco en Lapurdi en 1773 e en 1784. Eran conflitos de orixe social e os que máis sufriron o ataque dos novos oligarcas foron os das marxes que soportaban o peso da economía doméstica. En 1766 acusóuselles sobre todo de difundir rumores: un ano despois da sublevación, varias mulleres foron procesadas, reunidas nas proximidades de tendas e fornos de pan, porque se dicía que as xesuítas volverían a Loyola.
Aranbarri cita no seu libro a 439 condenados. Para moitos o encarceramento, para outros o exilio, os traballos e servizos obrigatorios, as multas… Non andaron en calma os falsos xuíces, algúns dos que iniciaron a rebelión o 14 de abril en Azkoitia fixeron andar polas rúas atados da boca e das mans e a golpe de castigo. Logo, dez anos de desterro nun cárcere escuro de África, sen demasiadas esperanzas de supervivencia. Acordouse até o momento que se fagan esculturas calcarias na súa honra? Polo menos merécense unha pequena placa nalgunha rúa.
Durante séculos, o encarecemento dos bens necesarios para a subsistencia, ou a escaseza, a rebelión e a protesta provocaron unha gran cantidade de cidadáns. A xente oprimida sempre estivo disposta a provocar enfrontamentos e disturbios cando faltan medios para satisfacer as... [+]
1766an gariaren prezio igoerak eragindako matxinada ikertzen ari da Hide (Yokohama, 1994), doktore tesirako. Segurako Udal artxibora jo du lanaren inguruko dokumentazioa bilatzeko.
Azpeitiko Kultur Mahaiak egindako proposamena aho batez onartu zuten ohiko udalbatzarrean eta "galtzaileen borroka" gogora ekarriko duen kalea izango du herriak.
1766ko herritarren altxamendua gogoratzeko egitarauaren berri emango dute ostegun honetan Azpeitian. Matxinada sozial haren oinarriak inoiz baino biziago daude kapitalismoaren krisiarekin.
Ez da Madrilgo plaza nagusiraino joan behar behartsuenganako jarrera umilianteak ikusteko. Nahikoa da Euskal Herrian 250 urte atzera egitea: El borracho burlado-k ederki laburbiltzen du orduko eta gaurko eliteen umore zanpatzailea.