Falas da guerra, pero non o fixeches hai moito tempo.

Durante 40 anos tiven que estar calado e mudo, porque non se podía falar. Foi a ditadura negra de Franco. Agora teño cen anos e coa vosa axuda non me queda máis remedio que tentar o que pasou. Tiña dezanove anos cando estalou a guerra. Apunteime a un batallón de Esquerda Republicana.

Dezanove anos e á guerra.

Eu non tiña máis que a miña vida na cabeza, tiña noiva, estaba a traballar, estudaba. Quero dicir que non tiña afiliación política, pero o meu pai era republicano, e nós os fillos admirabámonos moito, pensamos como el, e así fun. Apunteime á guerra nas escolas da Ribeira de Muxika, en Bilbao. Estaba a estudar radiotelevisión e morse por correspondencia cun instituto californiano. Sabía algo, e puxéronme en transmisións. Non tiñamos teléfono, non tiñamos bandeiras, nin fusiles… pero tiñamos dezanove ou vinte anos e criamos que tragariamos o mundo.

Que ocorreu despois da inscrición para a guerra?

O batallón chamábase capitán Caseiro, creo que Caseiro foi un militar republicano, fusilado durante a ditadura de Primo de Rivera. O nome daquel batallón ía na súa honra. Leváronnos á fronte de Álava, Otxandio, Legutiano… aí. Era o primeiro que había que facer, pero non había maneira. Destruírannos terriblemente porque non tiñamos nin un só xefe. Encárganse de pór aos que tiñan estudos: o noso era un mestre de Ondarroa, un bo mestre, seguramente, pero que non entendía nada da guerra. O tenente de transmisión tamén era da mariña, que estaba a facer prácticas nun barco. Ao diaño con iso!

A fronte alavesa non durou.

Non había maneira de durar. Nin unha arma nin nada. De alí leváronnos a Intxorta, a Elgeta. Alí si, duramos tres meses. En caso de perdelo, entrarían en Bilbao, Santander e todo o norte de España. Desgraciadamente, iso foi o que ocorreu. En Intxorta morreu moita xente, de ambos os lados. Alí todos os días había combates nas trincheiras, mortos e feridos todos os días, e relevábannos unha vez por semana. Recordo que a nosa compañía baixou a Gernika, a descansar, ao barrio de Errenteria. Alí había unha ponte, preto de onde arroxaran unha bomba, e a nosa tarefa consistiu en recoller aos mortos e aos feridos aos camións e aos coches. Ás veces soño, que foi aquilo! Despois de bombardear Gernika, bombardearon Durango, Zornotza, Galdakao… e chegamos até Artxanda, retrocedendo. En cámpalas de Asua, preto da ermida de San Roque, levántase o casino. A nosa xente estaba dentro disparando polas xanelas. Pero tamén foi bombardeado polos avións dos sublevados.

E vostedes?

Os soldados nos dispersabamos e volviamos á nosa compañía. Nunha delas descansei nunha casa fronte á Alhóndiga de Bilbao. Deixárano buxán. Durmimos alí e saímos ao día seguinte, porque os rebeldes estaban cerca. Polo camiño dirixímonos cara a Castro, onde nos atopamos cunha gran multitude de homes e mulleres, nenos e soldados. Chegaron a Castro e déronnos para comer: arroz. E de novo formáronse os batallóns. Con tanto retroceso, os batallóns desvanecíanse e formábanse novos, o 84, o 90 ou o que sexa do exército vasco. Xa non había batallón nacionalista, nin socialista, nin nada.

Onde vistes despois?

Chegamos a Mieres (Asturias) e, para entón, nos batallóns debía todo: xente de aquí e de alá. Volvemos de Mieres cara a Santander, sobre o Escudo. O comandante deu a orde e dispúñame a levalo á primeira fila, cun canonazo, e botoume atrás cinco ou seis metros. Rompeume tres costelas e levoume ao hospital de Santander. Alí estiveron tres días, e dixéronnos que os italianos estaban a piques de entrar. Dun modo ou doutro saín e saltei a unha embarcación de pesca, entre mulleres, nenos e soldados, repletos de xente. Leváronnos á Rochelle, onde se formaron dúas filas, unhas dun lado e nós doutro, para ir a Barcelona. Indalecio Prieto, ministro do Exército, fixo un batallón de esquiadores en Benasque [Huesca] para os vascos: todo era un fermoso uniforme, esquí, etc.

O batallón de esquiadores vascos?

Si, si. E criamos que aquilo non ía ser máis que unha festa! Non en balde, no prazo dun mes tivemos que arroxalo todo a pedradas e fómonos á fronte de Huesca. Chegamos alá, fan dous días e temos que volver atrás, outra vez, cara a Barcelona. De novo complétanse os batallóns e A Seu d’ Urgellera. Nas compañías estaban gobernados por anarquistas e comunistas. Fun nomeado sarxento administrativo.

Sarxento administrativo? Que quere dicir iso?

Ocupábame das miñas comidas, a miña roupa e cousas polo estilo. Antes de que empezo, contareille o que me ocorreu. Cando traballaba no batallón como administrador de alimentos, puiden ver que os oficiais o recollían e vendíano na retagarda, ou llo daban aos seus compañeiros, ou o usaban para facer un troco. Utilizaban para o seu proveito o que pertencía ao batallón completo. Protestei e escribín. Impuxéronme a lei do exército, quitáronme a pistola e metéronme na cela, no forno de facer pan dunha masía. Ademais, fun condenado aos batallóns obreiros da retagarda, xunto cos presos franquistas, a facer a estrada. O comandante díxome que unha escolta me levaría alí, pero que a escolta tiña orde de deixarme libre no camiño e de ir ao rexemento correspondente á Seu d’Urgell. O 10 de febreiro de 1939 pasamos a Francia, Argeles-sur-Mer, onde terminou a Guerra Civil española para min.

En lugar de mantervos nos batallóns de obreiros.

Si. Tivéronnos mal durante un mes nas praias de Argeles-sur-Mer. Non había teitume, cuarto de baño, nin nada. O Goberno Vasco empezou a axudarnos enseguida. Petaine negouse a deixarnos marchar e ordenou que acampasen. O lehendakari Agirre tentou facer os campamentos para nós preto de Euskal Herria, pero os xefes dos pobos de alí non querían. Finalmente, o campamento instalouse en Gurs. Aproveitando os barracóns da Primeira Guerra Mundial, os franceses fixéronnos máis.

Cando chegastes a Gurs?

14 de xuño de 1939. Chegamos 176 euskaldunes, os primeiros euskaldunes. Pero eu só estiven seis meses en Gurs. El está preto de Oloron e viñan os navarros a facer a campaña de alpargata. E o domingo, os navarros que viñan en bicicleta, a ver e a ver: “Que necesitades?” e escribiamos nun papelito: “Son así, estou nese barracón, necesito unha folla de afeitar e un xabón. E tomaría unha onza de chocolate!”… E o domingo seguinte viña alí, a maioría da xente nova, que traía algo. Querendo axudar.

Vostede di que estivo seis meses.

Si. Unha vez chamáronme ao barracón das visitas. Un home corpulento e unha rapariga andaban por alí. O home era francés, enxeñeiro, e a moza, refuxiada, donostiarra, chamábase Adela. Fermín Calbetón vivía na rúa. “Coñecín a unha de Bilbao, que foi o barrio da túa familia, e díxenlle ao señor Morin, o home que tiña ao seu lado, si vaiche a sacar de aquí para axudarnos”. Aquel francés, socialista sen dúbida, recollera no pobo de á beira, nA Gerche, unha antiga fábrica de ladrillos, por centos de mulleres e raparigas, todas elas refuxiados de España. Alí fixéronlles camas, dábanlles para comer… coidábanlles moi ben. E querían que lles axudase a levar as súas contas, a repartir as súas comidas. Fun vivir a casa do señor Morin. Pero chegou a Segunda Guerra Mundial e Morin mobilizouse –era enxeñeiro e capitán da reserva–, e os seus dous fillos, e quedeime só coa miña patroa. Pero non era o aspecto, e púxenme en contacto coa miña familia en Bilbao, por suposto.

E viñeches?

Si. Viña elegantemente vestido, cun traxe e levando na man unha maleta de coiro. Cando cheguei á fronte, atravesei Hendaia, e na ponte, cheas de gardas civís e falanxistas. Gustoulles a maleta e quitáronma. E leváronme á fábrica de chocolate de Elgorriaga, a un pavillón, como todos os mozos, e fósemos centos. Quiteime a maleta e metín todos os documentos. No peto só salvouse unha pequena foto. Alí pasamos uns días, e os bilbaínos trouxéronnos á Universidade de Deusto, presos, sen documentos.

A universidade de Deusto foi cárcere?

Cárcere e mala, ademais. Víronme –novo, sen documentos…– e non tiveron que pensar moito. Colleremos e volvemos ao camión, xunto a outros mozos: Ao campamento de Miranda de Ebro. Alí formáronse os batallóns de obreiros. Estivemos en Errenteria-Oiartzun: Gaintxurizketa, Babilonia, Penas de Aia… seis meses. Despois, a Miranda, de alí a Pamplona e ao tren de Irati. Leváronnos a Lumbier e de alí a Vidángoz no batallón dos 38 obreiros, que tiña tres departamentos, o primeiro noso, estaba en Vidángoz, o segundo en Igal e o terceiro en Roncal. Nós construímos a nova estrada que vai de Vidángoz a Igal. Outros fixeron de Igal a Roncal. En Oiartzun comiamos máis ou menos. O de Navarra, en cambio, foi terrible. Felix Pardin estivo connosco e nun momento foi 38 quilos! Eu estiven dous anos e medio nos batallóns de obreiros e logo tiven que facer o servizo militar, en Ferrol, máis de dous anos. De 1936 a 1943, estiven fóra de casa durante oito anos.

Que fan as aixadas e as pas e o pico?

Eu nunca fixera uso de piquitos nin de fusís. Estiven na guerra, pero sen disparar. Fun un privilexiado!

Privilexiado tamén á hora de regresar?

Non, entón non. A volta foi espantosa. No cárcere da Universidade de Deusto, vin a miña ficha aos gardas civís: “Luís Ortiz de Alfau, desafecto”, e un escaravello encima. “Fillo dos republicanos”. Detivéronme porque fora fiel ao goberno legal, porque pola contra non tiñan ningunha noticia sobre min, porque en Hendaia o falanxista quitoume a maleta, recolleu a roupa e tirou os papeis. A miña documentación foise.

Regreso.

Volvín a Bilbao a finais de 1943. Busquei necesidades. A miña muller facía a súa equipaxe nunha fábrica e viviamos en apertos. Entón, a guerra terminara, os bancos, os concellos, as deputacións non tiñan xente, e empezaron a pedir obreiros. Pero só tomábanse o que facía falta por Franco. Si querían, pedían un selo como Vertical. Eu non tiña, por suposto. Neste sentido, a fábrica de Uralita solicitou a presenza dos operarios. Fixéronme o exame de administrador, foron á sección sindical a pedir o selo e non, que era un desafecto e que non me pegarían o selo.

Non había necesidade de facelo.

Pero no mesmo sindicato, unha moza que traballaba na oficina debeu de ouvirme como se me negou o certificado e viño a min: “Mira, o pai deste home que che vai a dar o selo, ten unha tenda de uniformes na rúa Kolon Larreategi, e alí telas todas as tardes axudando ao teu pai”. É dicir, estaba a dicirme que fose alí, era Casa Manzano. E funme a el, ofrecéndolle o meu diñeiro. Pediume cinco mil pesetas para o selo.

O diñeiro é de 5.000 pesetas en 1943.

Si, si! E recollín o diñeiro, entre os meus parentes e os meus amigos, con moito traballo! Tardei dous anos en pagar aquela débeda. Entrei na empresa e empecei a gañar aos poucos máis diñeiro. Despois de casarnos, primeiro vivimos en casa allea, con dereito a cociña. Na cociña faciamos a comida e levabámola á nosa habitación, onde comiamos, meténdonos na habitación. A obra sindical da casa construíu 20.000 vivendas no barrio de San Ignacio.

Non para vós!

Claro que non! As necesidades de entón foron para os que fixeron a guerra con Franco e para eles as vivendas. Con todo, “Teño que tentalo!”, díxenlle á señora. “Ti es, ti, imbécil”, díxome. Pero fixen o meu pedido. E un día, un home acudiu á casa da súa muller con motivo da solicitude. A muller dixo: “Non perdas o tempo. O meu home loitou cos contrarios de Franco na guerra”. “Mira, o outro, é dicir a verdade. Non me ocorre moitas veces. A xente sempre quere enganarme. Pois, esta vez teño que enganar eu mesmo, vou facer un informe ao voso favor, para que teñades casa”. E déronnos a casa. Adxunto, garda civil. Sobre nós, de adoración nocturna. A terceira, a do sindicato. O cuarto… E alí vivimos ata que nos retiramos, sen incidencias, porque non falaramos sobre a guerra. Pasamos 40 anos cos beizos atados, mudos, expertos e silenciosos como peces.

Agora non.

Non, máis non. Agora, contando a guerra, quero morrer. A guerra foi mala, todas as guerras son malas, todos cometemos erros, pero despois da guerra foi peor para nós que a guerra mesma. En 40 anos vimos vermellos e negros.