En 1901, os arqueólogos franceses descubriron na cidade de Susa, preto de Tigris, no sueste de Irán actual, unha columna de basalto cunha información moi valiosa: fai 81 avoas elaboradas coas leis vixentes en Mesopotamia. O Código de Hammurabi, que naqueles tempos déuselle nome desde que era rei de Babilonia, permitiu reler o escrito nas tablillas de arxila que se atoparon até entón. Dise que en Babilonia atopouse o berce do noso mundo, dos negocios.

Ante os ollos apareceu a verdadeira orixe dun comercio con mentalidade capitalista: unha civilización que veneraba ao rei, ao deus e aos beneficios na mesma medida. Na lei da demanda e da oferta cimentábanse costumes monetarios, prezos, transaccións ou contabilidade de débedas e beneficios. Un London city de pedra nun oasis. O que pasa é que toda esta estrutura cae de arriba abaixo si non hai mercado. E iso era o que ía Polanyi, que en Babilonia non existiu o mercado, polo menos como o entendemos hoxe.

Cando Heródoto visitou Babilonia fai 2.500 anos, deuse conta de que os persas non ían aos mercados. Numerosos estudos e escavacións arqueolóxicas posteriores demostraron que en Babilonia e Oriente Medio non existiu un espazo libre para ser utilizado como mercado, e que as palabras traducidas supostamente como “mercado” da escritura cuneiforme non significaban nada diso.

O negocio dos asirios sen risco

Na desaparecida cidade de Kanish, situada na actual Turquía, os asirios crearon un centro comercial para abastecer de cobre á cidade. Alí actuaban os negociantes do estamento de karum. Os beneficios que obtiñan na compravenda, deixaban o diñeiro en préstamo ou investían, e como nas empresas máis modernas, había participacións e repartíanse beneficios. Desde Kanish exportábanse teas e outros produtos, os máis importantes baixo unha cota, e os prezos e tipos de interese fluctuaban como índices bolsistas.

Todo iso alíñase co sistema de mercado. Con todo, os expertos que investigaron este caso sabían que algo fallaba: nas vellas tablillas escritas os beneficios raramente mencionábanse e as perdas nunca. Tamén se prestaba pouca atención aos prezos e os comerciantes non debían deixar a fianza para o trato.

En realidade, os karums non eran comerciantes que facían negocio da venda, senón unha especie de funcionarios salvaxes. A diferenza é evidente: a diferenza do comercio libre, o comercio “concertado” non supón un risco, nin ante a caída dos prezos, nin ante a dificultade de pagar as débedas. As transaccións non tiñan carácter privado, eran meras disposicións dos poderes públicos, e os prezos non eran impostos polos mercados, polo que as ganancias non proviñan dos seus altibaixos, senón do uso dos produtos. Este comercio sen mercado nin especulación era unha actividade impactante, pero non era máis que un negocio libre de riscos.

“Comercio silencioso” en portos comerciais

Os portos comerciais han existido en todas as épocas e en todas as xeografías. Cando vemos colectores metálicos un xunto ao outro nos portos de Róterdan ou Bilbao, poderiamos pensar que é un tráfico libre enraizado en competencia. Pero antes dos tempos modernos, necesitábanse garantías de seguridade para comerciar co estranxeiro. Os portos comerciais eran un instrumento neutral, dun país a outro, onde poder actuar sen ameazas. Polo xeral, tiñan paredes baixas, abertas ao mar, ao río ou á chaira, e máis que a rivalidade dos prezos, se superponían as normas da administración.

A miúdo, nestes portos comerciais practicábase o “comercio silencioso”. Cando os cartagineses iniciaron a conquista da costa norte de África no século V a. C., facíano a cambio mudo das súas tribos. Por precaución, uns e outros se dirixían ao mesmo sitio preto da praia. Alí deixaban os mobles e o ouro, e a operación repetíase varias veces ata que todos estivesen de acordo. Despois, cada cal tomaba o seu camiño sen ter contacto físico nin físico co outro. Este sistema, que parecía un intercambio de agasallos, non xeraba perturbacións nos seus pobos, xa que non se consideraba un intercambio comercial.

Os baleeiros vascos e os amerindios dos arredores de Ternua non quedaron mudos ao verse, da súa relación xurdiu a lingua franca pigdin. Sabemos que no século XVI os vascos e os seus pobos crearon unha rede comercial en América do Norte –tamén se atoparon machadas extraídas das nosas ferrerías por centos de quilómetros do mar–, pero até que punto non era un sistema de intercambio como o que acabamos de mencionar? Si non, como se entende a amizade daqueles vascos cos diaños mentres os colonizadores europeos masacraron a todos os pobos de América?

Mesoamérica antes da conquista estaba chea de portos comerciais. No lago Termos de Iucatán, por exemplo, os mayas e os aztecas tiñan un forte comercio, e unha lei tácita ou tácita dicía que aquel lugar non podía ser dominado por ninguén. Nel atopábanse os almacéns e os recintos de manipulación de mercadorías, un porto sen mercado, un complexo de almacenaxe múltiple organizado antes dunha longa viaxe. Os conquistadores españois destruíron todos estes portos e desapareceron.

A antiga Babilonia podería ser un porto comercial de ribeira deste tipo, xa que, segundo as últimas investigacións, non existía mercado algún na capital do imperio mesopotamiano. Entón, a pregunta é evidente: como, onde e cando xurdiron os mercados? Ese sistema competitivo que somete as ganancias e as perdas aos caprichos dos prezos? Talvez a historia do mercado podería demorarse un milenio e chegar a varios graos en dirección oeste, desde Babilonia até Grecia.

Ágora grega: Feira das democracias

O cineasta Yorgos Avgeropoulos produciu a principios de 2015, coa axuda da cadea árabe Ao Jazeera, un exitoso documental que narra en cru o naufraxio dos últimos anos en Grecia: Ágora. Da democracia ao mercado. A película mostra o impacto da crise no país heleno na poboación e nas institucións democráticas: “Na película hai unha escena surrealista, unha parodia dentro do Parlamento –sinala o autor en resposta ao diario francés Liberation–. Aproban unha lei cando a Asemblea está practicamente buxán e o orador tenta convencer ás pantasmas dos parlamentarios”. Segundo Avgeropoulos, a democracia pública extinguiuse cando a televisión pública grega tomou unha cor negra.

No territorio que trouxo a democracia á nosa civilización que chamamos Occidente, a ágora era unha praza pública de cidadáns para as asembleas. Na memoria da Grecia moderna, con todo, mesturouse co mercado da compra-venda. Este anacronismo é moi notorio no caso da Atenas clásica, onde se prohibía o comercio de produtos en grandes grupos, anunciábanse publicamente os negocios coa terra e pechábanse os negocios en efectivo. En Agora dominaban as decisións da esfera política, e a súa creación tivo unha gran influencia nos cambios sociais: si o agricultor non pagaba, xa non temía que os acredores o vendan no estranxeiro, como o fan hoxe os bancos alemáns coas empresas públicas gregas.

Da memoria borróusenos a función social e política de Agora, que a historiografía rompeu a visión de Aristóteles sobre a economía. É curioso como o gran filósofo clásico enxalzouse no campo da metafísica ou da estética, pero que poucos casos fixéronselle a quen dixo sobre o mercado. Para el, o desexo de gañar diñeiro non era natural, o home era autosuficiente como un animal. Os economistas modernos consideraban esta idea como un prexuízo non científico, pero non se deron conta de que o xenio se adiantou aos acontecementos: na Grecia do século IV a. C. na que viviu, o sistema de comercio de mercado aínda estaba nos seus comezos e, con todo, case 2.500 anos despois mostrouse tan radical como os cidadáns que se reúnen na praza Sintagma de Atenas.