Un día, Txirrita foise a Zizurkil e viu a Plazida Otaño cortando a pagotxa no campo. Preguntoulle:

– Onde está o pai? [Polo bertsolari Joxe Bernardo Otaño]
– Aí está nalgún sitio, na parte de casa.

E Txirrita díxolle a Plazida:

Direiche unha noite

honestamente,

por suposto non comezarei

aquí endereitouse.

Estarás nalgún sitio

de bo humor,

cando camiñabas hoxe de amarelo

no verán quente,

non será agradable

ao teu ao redor.

Plazida Otaño respondeu:

Este motivo xa existe

á súa altura,

comprenderás

Era un mozo.

Calor do verán

Quéixase?

Si tes traballo nese

de regreso,

podes introducir frades

a un convento.

No libro Otaño da serie Auspoa e a súa contorna I, presentámosvos o primeiro bertso espontáneo das mulleres que se coñece, cuxo tema é o sexo (un mito menos). Para que o improvisado verso deste nivel respondese a Txirrita, que gozaba de gran prestixio no mundo do bertso, necesitaba un bertsolari. Actuante. E, efectivamente, no libro de Auspoa a irmá de Plazida, Adriana, conta que en casa se dedicaban a diario: “[o noso pai José Bernardo] Na maioría dos casos tiña un fillo ou unha filla que lle acompañaba e cantaba só, en casa ou en familia. A el non se lle podía quitar iso [facer versos]”.

Nesta actividade caseira, Plazida cantou o outro verso que se lle coñece: Joxe Bernardo e Plazida cantaban bertsos na cociña de Rekalde durante unha sobremesa. Plazida díxolle ao seu pai nun verso que estaba a se preparar de idades e que tiña intención de casar e empezar a preparala para el. José Bernardo respondeu:

Que vas casarche,

o valor que ten!

Dezaoito anos

a túa idade.

Pikara, crecemos mal,

Sen vergoña,

ti farasme rico

Son pobre antes.

Plazida ao meu pai:

Pai, despois da vellez

unha época mellor, non

chicas mozas tamén

ten medo;

o cabelo branco,

sen novidades,

entón é inútil

son e festa.

Cantando na homenaxe a Otaño

Na chamada “praza” (praza dos homes), os zizurkildarras escoitaron unha vez na canción Plazida, aos 84 anos: A Pedro Mari Otaño fíxoselle unha primeira homenaxe en Zizurkil, en 1950. Pola mañá realizouse un acto solemne e a comida tivo lugar na praza Etxeberri. Naquela sobremesa cantou Plazida Pedro Mari Otaño (curmáns), ao volver por segunda vez de Arxentina (1880), foise ao caserío Errekalde e fíxoo co seu tío Joxe Bernardo (pai de Plazida). Foi un pracer o que Pedro Mari foi buscarlle ao tren cando chegou e, por tanto, probablemente estaba alí cando os seus tíos tentaron atravesar a porta da súa casa.

Citado en versos de homes

“De carácter, a caste de bertsolaris” así nolo describiu o bertsolari de Zizurkil Teodoro Mujika. Ela coñeceu nos mozos maiores á muller de 80 anos. Quizá porque tiña ese carácter de humorismo, talvez porque se molestou con elas nos bertsos, ou por que, pero son poucas as mulleres que os homes mencionaron tanto nos bertsos (tamén neste caso co tema do sexo) e, por exemplo, non nos chegaron os versos que mencionan as outras irmás do Pracer. O cálido Txirrita que era de esperar respondeulle que Plazida non quedaría muda ante os bertsolaris aos que el referíase. Desgraciadamente, non nos chegaron os seus versos.

Unha vez Joxe Bernardo díxolle a Txirrita (polo pracer) este verso:

Joxe Bernardo estudou

a porta á que se abre,

e o camiño da familia

Quería facelo.

Como es un bo mozo

a miña filla sábeo,

ir á nosa casa e

Vivirás moi ben.

Entón Txirrita respondeu:

Para empregar á túa filla

xa tomaches as túas ideas,

para iso necesitarei

os dereitos do fogar.

Abrirei nestes terreos

estiércoles e cales,

o extremo atrásase

por alí, babosas*.

* Porque os Barea eran de Otaña.

Dise que Plazida Otaño e Juan Joxe Ugarte Beldarrain (bertsolari tamén, primo de Pedro Mari Otaño, sendo irmás de ambas as) tiveron algunha romanza. Nunha ocasión, Ugarte cantou a Joxe Bernardo:

Hoxe vinche

A filla de Plazida,

hai moito tempo

eu crecín tanto;

mirando aos mozos

fanfarrón,

para darse conta

vive no lugar.

Otaño e a súa contorna menciónase no libro I. Ugarte tiña moito contacto con Joxe Bernardo e debía de ser o que chegaba á súa casa con frecuencia. Cando ela sentíao, Plazida “parecía saír elegante a Juan Joxe”. Nunha ocasión, Juan Joxe Ugarte díxolle:

Plazida escoita

A voz de Juan Joxe,

cando sente

Que alegría!

Cunha nena humilde

necesito esposa,

non me gustaría tanto como ti

gallarda airosa.

Saídas

O home do pracer, Joxe Miguel Zaldua, era pastor de gando, que andaba co carreto. Pero sen ir moi lonxe, faría pequenos encargos (entre eles, a estación de tren que tiñan preto de casa). Ao ir e vir, Benta pasaba a miúdo polo portal da súa casa. E gritaba ao Pracer:

– Tes preparado o almorzo para min?

– Aínda non. Preparareille para a próxima viaxe.

Viña noutra viaxe, e dicía:

-Está a punto?

– Non. Só me falta pór a sopa e o ovo.

E o almorzo de Miguel Strogoff era iso, sopa e ovo.

No libro que citamos máis arriba, Plazida era elegante, segundo conta Serapio Mendizabal de Zizurkil. Ademais, a súa filla regaloulle un abrigo de peles. Sempre ía cunha carteira ou cunha bolsa. Un día, o xefe de Teodosio viulle e dixo:

– Aquí está o Plazida, cun bolso máis grande que el. Pero non levará unha peza.

Ouviu os praceres e dixo:

– Ouve: hai xente que máis que chea de diñeiro, eu o enlucho mellor que nada.

“Todos os otañanos eran bos falantes. Resposta sempre preparada”.

Dicíase que se aprendía na cociña do caserío Errekalde. Unha avoa díxolles que unha vez alguén lles mandaba a estudar pola rúa a algún dos seus fillos.

– Enviar ao exterior a aprender conversación? Enviádeo a Rekalde.

Outras prazas

Teodoro Mujika dixo que si. Non o farían? !” responde preguntando si as mulleres cantaban algún verso. Onde? Cales eran esas prazas que nunca chamamos (sen homes) prazas? Pronto se lle ocorreron dous posibles campos de campesiños: “Ao nacer o neno, facían un atsolor: unha muller das casas do barrio que se reunían na súa casa. Facían unha boa comida e logo facían as conversacións da súa vida”. Un zizurkil dicíalle a Mujika: “Na nosa casa Adriana (irmá de Plazida), Mikaela Txintxarri (filla famosa do bertsolari Pello Errota, Mikaela Elizegi e curmán pequeno de Plazida)... non tomedes o faladoiro que eles facían nun deses artefactos que hoxe se necesitan [gravar]!”.

E cando os martes baixaban xuntos á feira de Villabona, Mujika mostrouse convencida de que alí tamén terían un espazo para os bertsos. “Baixaban xuntos, desde as montañas de Zizurkil”. A partir da ermida de San Miguel coñéceselle como Izpila. O primeiro sentido que nos vén á cabeza é o da herba aromática, pero Mújica relaciónao co camiño que se tomaba ao baixar á feira: “Unha chea de palabras, si vén diso...”.