Dentro de Baztan estivemos en Baztan, entrevistando a Miguel Sánchez-Ostiz –en diante MSO–. Perdoe a tentación, pero que é o que queredes? En concreto, en Arraioz, localidade na que reside o escritor pamplonés nos últimos tempos. Lekaroz, Zozaia, agora Arraioz, pero desde 1995 Baztan: “Baztan foi o lugar que mellor vivín na miña vida, o lugar onde máis cómodo, máis libre, mellor relacionado coa contorna”. Abandonouno en 2007 para volver a Pamplona, pero retirouse a toda velocidade. Agora tampouco quere saber nada de Pamplona, “unha cidade cada vez máis estraña”. Dixo algunha vez: “Si penso en Pamplona, aseméllase a algo que cada vez está máis morto en min, apenas un motivo literario, un escenario da memoria que ninguén coñecería”.

Baztan, por tanto. Con todo, o noso recuncho –e perdoa a segunda topicería– non nos oculta as brumas: o sol fronte a fronte, o ceo bleu glacé, facendo máis bucólico unha paraxe tan cruel como calquera outro: o adulterio, o suicidio, a violencia, o homicidio explicaron á MSO, todos eles “moi literarios”. O noso recuncho, así, pero non como naquela canción de Mikel Laboa: “Unha canción de terrible melancolía, como eses días chuviosos nas minchas baixas onde a vexetación adquire un gran peso”. E non se sabe si a palabra melancolía é a máis axeitada, pero o estado de ánimo do SOM non é tan sollío como o de fóra: “non sei”, “dáme igual”, “esquecino” sen interrupción. Aínda que en máis dunha ocasión dixo que o tempo que hai que vivir é o presente, o único que existe, non hai lugar para a nostalxia, é dicir, para a mala poesía.

Vén de facer un gran esforzo, un gran esforzo literario, intelectual e, por que non dicilo, persoal. Unha triloxía da guerra do 36 en Navarra dedicada ás maldades, un proxecto que lle quitou horas, días, anos, máis aló das 1.200 páxinas, un pox de saúde. “Esgotado, quedeime coa forza buxán, cun gran malestar. Desde que terminei O Botín non levantei cabeza”. Unha cousa é escribir da Guerra do 36 desde Nova York, e outra cousa é facelo alí mesmo: “Os nomes que aparecen non son, como no de Dovstoieski, rusos, senón da túa familia, parentes, amigos, camaradas, paisanos”. Iso cámbiao todo: “Non falas de cousas abstractas, senón de cousas que sucederon, de paisaxes que coñeces moi ben, porque son teus”.

Din que pasou a guerra, pero non: “Aquí está, pola contra non escribiría sobre iso”. Non se trata só de vicisitudes históricas, “senón dunha gran munición para o conflito político e social de hoxe e de hoxe”. E non é tanto relatar o que nos contou tantas veces, “si non é tratar de entender por que o que sucedeu naquela ocasión emociónanos agora, obríganos a tomar unha posición”. “Non escribo para que a historia non se repita, senón para lembrar o que os protagonistas daquelas porcalladas foron capaces de facer; agora tamén, si tivesen a mínima posibilidade, serían capaces de facer. Para loitar, na medida do posible, contra a destrución da memoria, que é unha forma de dominación”. Trátase, por tanto, de conformar un relato histórico, non de vinganza ou de limpar contas. E, máis que perdón, conseguir a confesión e reparación do dano causado.

A novela O Botín comeza cunha cita de Walter Benjamin: “A memoria histórica é dar voz a quen non se inscribiron”. O doutor W. O doutor G. Sebald, pola súa banda, criticou a memoria histórica ao considerala insuficiente, non fiable, buxán e repetitiva. “O alcalde de Madrid manifestou o seu desexo de retirar a Millan Astrain (como se lle dicía nas proximidades) do rueiro.

ten. Resposta dos adversarios: non foi franquista, non participou na Guerra do 36. Unha mentira. Como non escribirás iso cando queren cambiar a verdade histórica? Non me importa o que diga Sebald. Non se pode aceptar esta reescritura da historia. Si é suficiente para escribir. Vale, aínda que non sexa suficiente. E máis que non ser suficiente, é irreparable, escribas o que escribes, non hai maneira de reparar ás vítimas e aos herdeiros, poden pór unha placa, dar catro soldos. Pero o verdadeiro problema é que non hai vontade para esclarecer estes crimes”.

No diario A casa do vermello atopamos un texto que mostra a antigüidade da intención de escribir na Guerra do 36: “Lembro aquela novela que lle comentei a Carlos Pujol hai uns anos: Novela sobre Pamplona de 1937-1938. O que aínda podo escribir. Tiña que buscar un narrador. Pensei nun limpiabotas, nun libreiro, nun libreiro. Logo deixeino”. O texto é do 28 de maio de 1996. Tamén se pode ler nalgún lugar, en 2005, que o protagonista do relato era un tal MSO. “Durante tantos anos, o proxecto cambiou radicalmente: ao principio era unha novela baseada nos roubos cotiáns do xeneral Mola. Ofrecinlle esta novela á editorial Espasa-Calpe. En 2005 dixeron que non, que tiñan outra novela sobre Mola. Veume moi ben para terminar a biografía de Pío Baroja –aínda que non me trouxo nada contento: non lles gustou aos herdeiros, porque só queren unha hagiografía e que o negocio siga funcionando–. En 2011, por mor dunha visita á fortaleza de San Cristóbal, retomei o proxecto”.

Actuación a realizar

Si a MSO tiña que facer, a saber si foi o proxecto literario máis importante da súa vida, el prefire mirar cara a adiante. “Hai outro proxecto relacionado coa historia da miña familia que non se pode demorar máis: vaise a convocar o ciclo Chimonco” (fai referencia á casa familiar Chimonco de Obanos, a mesma que aparece na portada dOs papeis do ilusionista). Novelas máis curtas, feitos máis concretos, outra forma de escribir. “A triloxía foi como inflar a roda dun coche perforado, inflar e inflar, e expandir o texto, non pola necesidade do texto, senón pola inercia do inflado. Iso pode estragar o estilo e prexudicar o que queiras escribir”.

Preguntado pola acollida que tivo a triloxía, o mozo engurrou o ceño. “DO Escarmento falouse algo, dO Botín nada”. Pero máis sorprendente aínda lle sorprende o sucedido o ano pasado coa novela A perorata do insensato: “Puxen moito nese libro e a resposta foi un silencio absoluto. O pau máis grande que recibín na miña vida”. Un prestixioso xornalista madrileño díxolle: “Estás moi desaparecido desde que publicas nesa editorial de loita”. “Un libro publicado nunha editorial como Pamiela ten moitas posibilidades de que non lle fagan caso. Non hai escusas, os libros están nas tendas, recíbeos xente da prensa; entón alguén ten que dar algunha explicación”. Faleille do eco da novela As pirañas: “Se agora saíse non tería ningunha. De min dixeron que era de Batasuna e que eu apoiaba as teses de ETA, en 2005, por un alto cargo do pp que ten moito peso no mundo da cultura. Aínda teño a frase xarada. Algún día alguén investigará que artigos escribíronse en Madrid naquela época e que se dixo. Colleume como un vendaval, quedei sen axentes literarios, por exemplo”.

Houbo un tempo en que non era así: Premios Príncipe de Viana, Anagrama, Seix Barral, Peninsula. “O abandono do anagrama foi a peor decisión da vida. Pero deixei de facelo porque me equivocou un tipo de Seix Barral. E logo funme a Espasa-Calpe, e iso xa foi un desastre total. A biografía de Pío Baroja, por exemplo, non se presentou en ningún sitio”. Sae a colación o defunto Rafael Chirbes: “Chirbes fixo por min todo o que puido. Recordo como lle acudiron algúns xornalistas de TVE cando lle deron o Premio da Crítica. Empezou a falar de min ata que o detiveron”.

O que vai facer despois. Un dietario, rumbo a non sei onde, pero o último: “O outro día, baixando do monte Aizkolegi, detrás dun rabaño de ovellas, vin cestas frescas de ovellas. E alí vin a un dietario escritor, que mastica a realidade, dixire, e vai deixando cachorros. Caramba, escribir non é iso. E ultimamente a realidade repítese moito, as cousas aceleráronse, o país hase envilecido de forma terrible. Canseime de apuntar á corrupción, aos abusos policiais, ás violencias. E non é que perda fe no xénero: Escribo diarios desde 1974, aínda me serven para pensar, pero quero darlles outra utilidade, non tan enganosa”.

Parados en ruta e seguintes

Chega un novo ciclo: “Algúns libros que teño colgados, ensaios curtos: Sobre a poesía de Oteiza, por exemplo, outra sobre a vellez, sobre o arraigamento de outra”. E nunha época quixo formar parte da sección sobre a historia contemporánea de Euskal Herria? Ao principio saíu un proxecto de seis novelas, As armas do tempo: “quedou no camiño, non teño ganas de escribir sobre iso. En Bayona baixo os soportais foi segundo, houbo salsa

Coa familia de alguén se molestaron e foi o comezo dos enfrontamentos que tiven en Pamplona. Parece que hai que escribir a historia segundo o que digan os vencedores. Escribín unha terceira novela, A nave de Baco, a pinga que desbordou o bosque”.

Houbo unha época en Bolivia, en Valparaíso, en Bucarest, que se ía lonxe: “Pero cando imos ao lugar onde imos, tarde ou cedo imos volver ao momento de partida. Por suposto, nunca volves completamente cunha man chea de nada e outra cousa de ningunha: tes algo que contar, o teu relato, e ese é o maior tesouro. Ademais, non debes esquecer que viaxas por motivos de saúde”. Sigo indo moito a Baiona –a cumprir co vicio de comprar libros, á libraría Arragón–, e a San Juan de Luz, onde vive a miña familia política. E segue escribindo, escribindo moito. “Para que? Para non ceder, para non desesperar. Desde pequeno, quería escribir. A deserción é a morte real. Hai que vencer a insensibilidad, a tentación de mandalo todo á sala do can. E fai o que crees”. Esta última frase foi a que nos levou á viaxe de volta. Non demasiado lonxe, non polo menos na terra do Baztan, para esquecer que estivemos dentro do MSO durante un intre.