Estades a preparar a exposición na sociedade Intxorta 1937.

Si. O ano pasado fixemos unha homenaxe aos gudaris e milicianos en Elgeta, en abril. Inesperadamente, relacionámonos cun chileno, Mauro Saravia. El, os soldados e milicianos sobreviventes, estaban a lume de biqueira co obxectivo de sacar fotos. Nós, en cambio, estableciamos conversacións entre os soldados e os milicianos. Pensamos unir as nosas forzas e así o fixemos. Acudimos ás Xuntas Xerais de Bizkaia, estivemos con Ana Otadui, explicáronnos a nosa intención e déronnos unha pequena axuda. Agora, a principios de marzo, faremos unha exposición en Bilbao e despois, exporase noutros lugares. A exposición completarase con fotografías e biografías breves de 27 persoas cada unha. Este ano, en cambio, renderemos homenaxe ás mulleres, estamos a recoller os seus testemuños, fotografándoas, para que o ano que vén poidamos facer unha exposición dedicada a elas.

O documental que fixestes en 2012 non é un punto de partida difícil: “Arrasate 1936: muller, guerra e represión”.

Ademais de en Arrasate, tamén realizamos documentais en Bergara, Aretxabaleta e Oñati. Tamén outro que se refire a Intxorta en xeral. O que ocorre é que a tarefa dos homes é moito máis espectacular: o batallón e a compañía do outro, na loita de guerra. A loita da muller non era a mesma, pero a loita continuaba. Iso é o que imos dicir este ano en Elgeta. Como algunhas das mulleres que queremos homenaxear están mortas, recibirán a homenaxe a través dos seus familiares.

Por suposto, xente maior.

Claro que si! O outro día estivemos en Toulouse falando cunha muller. Chámase Teresa Nadal. O seu pai era socialista e o concelleiro do Concello de Bilbao antes da guerra. Tras a revolución de 1934, foi capturado. Cando o seu pai estaba no cárcere, en 1935 Teresa comezou a estudar Medicamento en Zaragoza. Había máis de cen alumnas e só tres mulleres. Facer o primeiro curso, volver de vacacións a Bilbao e en xullo, a guerra. Non volveu a Zaragoza. A guerra, e o pai foi sacado do cárcere coa lei de amnistía. Teresa, pola súa banda, foi voluntaria como enfermeira. Ela díxonos: “Fixen o primeiro ano de medicamento, pero non sabía nada de medicamento!”. Instalouse un hospital de campaña na praza de touros de Bilbao e alí estivo Teresa, xunto a outros compañeiros, no quirófano. Segundo el, os feridos graves e a xente “significativa” levárona alí. Cando Bilbao caeu, a Santander Teresa, cos seus pais. De alí a Francia, logo a Cataluña e logo a Francia. E coñeceu ao que ía ser o seu marido, o cal fuxira dos alemáns.

Tanto Teresa como o home fuxían da guerra.

Así falaba Alberto, fillo de Teresa. Fala perfectamente en castelán porque a súa nai os educou en castelán, confiando en que pronto volverían a este partido. Sempre viviu en Francia.

Odisea.

Pois ben, fóronse de Francia a Marrocos, por motivos de traballo. De alí a Alxeria, onde foron capturados pola guerra local. Os nenos tamén crecían en idade de aprender, pero non puideron aprender nada, polo que decidiron volver a Francia. Teresa, de 98 anos, ten a idea de acudir á homenaxe que se lle rendeu en Elgeta.

Este ano traedes á muller ao primeiro plano en Elgeta.

Esa é a nosa intención, traela ao primeiro plano. “Nós non fixemos nada!”, cantas veces temos que escoitar! Noutras ocasións dan testemuño doutra persoa, sen contar o que elas sufriron, ou sen darlle importancia. É certo que algúns perderon ao seu pai ou ao seu irmán na guerra da fronte, pero as consecuencias da súa morte recibíronas eles mesmos, os sobreviventes. Con todo, valoran o alleo en lugar do propio. É terrible que ninguén vinga a casa, tome ao seu pai, léveo ao cemiterio e máteo contra a parede, pero o estigma dos sobreviventes está aí: “A señora do vermello… os fillos dos vermellos…”. E, por suposto, non podía dicir nada. En silencio, os nenos adiantáronse e acabouse. Á hora de contar, contan o alleo, o que lle pasou aos demais, en lugar do que eles sufriron.

Algúns non queren contar.

Pasounos en máis dunha ocasión. En ocasións, acórdase a hora de recoller o testemuño e, a última hora, rexéitase o mesmo. Lembro un caso no que a miña muller dixo que si, que contaría o que vivira e a ilusión do seu fillo. “Gardounos moi calados, e agora, case 100 anos, e vainos a contar. Dáme alegría”. A véspera, a muller púxose enferma, metéuselle na cabeza, e… non o contou. Nestes casos, nós respectamos sempre a decisión dos demais, a pesar do testemuño perdido. Algúns sempre contaron o pasado. Outros tiveron tabú. E hai quen empezan a contalo en maior idade. É o caso de Teresa Nadal. O seu fillo Alberto díxonos: “A nosa nai acaba de empezar a contar as de entón”.

En que consiste a actitude do receptor? Ten en conta as palabras testemuñais das persoas maiores?

En 2012, cando fixemos o documental sobre as mulleres de Arrasate, fixemos a presentación no teatro Amaia –primeiro, a proxección en eúscaro; despois, a homenaxe; logo, a versión en castelán–, a xente estaba moi emocionada. Pero dámosnos/dámonos conta de que os mozos, en xeral, non lle dan a suficiente importancia. “As vellas historias dos avós!”, digamos. Algo así como un desprestixio. Non nos damos conta de que foron feitos reais, unha verdadeira ruptura. Si o modelo educativo da República avanzase, por exemplo, estariamos moito mellor que agora. Estivemos 40 anos pisando, sen ningunha posibilidade de facer nada. Era unha das preguntas que faciamos no documental: “Que diriades aos mozos?”.

E que?

Todos estaban de acordo. “Teñen que sabelo. Algúns cren que non foi ‘para tanto’, pero foi ‘para tanto e máis’.

Coñecémosche cando entregaron os premios René Cassin. Á hora de recoller o premio, vostede, xunto a Josefa Berasategi, Luís Ortiz Alfau e Josu Ibargutxi, fálanos en nome propio e da Plataforma Vasca. Despois das palabras dos responsables políticos, a primeira pregunta que lle fixo o presentador foi a vostede: “En que momento está a querela?” Gustaríame sabelo.

A Plataforma Vasca comezou a súa andaina en 2009 e estase traballando no seo da Asociación Nacional de Asociacións do Estado español. A Lei de Amnistía de 1977 impide investigar os crimes do franquismo, os delitos de tortura, as desaparicións forzadas, os sumarios de execución... Con todo, a Comisión de Dereitos Humanos da ONU, Amnistía Internacional e Human Rights Watch tacharon de crimes contra a humanidade os do franquismo e din que non se prescriben, fixeron unha serie de recomendacións ao Goberno español, pero isto escusa a Lei de Amnistía de 1977. Esta lei é un muro. De feito, a querela comezou en Arxentina, tras a denuncia de Dario Rivas e Inés García Holgado, e nestes momentos hai uns 130 querellantes en Euskal Herria. Trátase de xente maior, que non está en condicións de entrar nun avión a Buenos Aires e declarar ante o xuíz Servini. Algúns se declararon aquí, xa sexa por vía suplicante ou por videoconferencia. En outubro de 2014, o xulgado de Buenos Aires imputou a vinte persoas, pero o Goberno español non fixo máis nada que obstaculizalas, presionando para que a querela non prosperase. Só quédanos pedir a Xustiza Universal, porque só co apoio da Xurisdición Internacional pódense investigar e xulgar os crimes de xenocidio e lesa humanidade, porque a Xustiza Universal está por encima das leis dun Estado. O seguinte paso da plataforma será tentar que os concellos se convertan en querellantes. Empezamos a reunirnos, cremos que teñen que denunciar o sucedido en pobos e cidades a través da querela. As asociacións de memoria temos datos. A implicación das institucións é obrigatoria. Niso estamos. O último que souben é que en México outro home tamén presentou unha denuncia.

Algúns represaliados uníronse á querela e outro non movéronse. Non quixo.

Quizá pensen que a querela non vai seguir adiante, que de aí non vai vir nada, que é imposible… Nós sabemos desde o principio que é difícil, de longo percorrido, que pode non ver a luz, pero o que di o avogado Carlos Slepoy [Avogado arxentino que dirixe en España as cuestións que afectan á querela]: “En Arxentina tamén criamos que era imposible botar atrás a Lei do Último punto, pero conseguímolo”. En Arxentina, unha cousa favoreceulles: pasaron poucos anos desde que se cometeron os crimes ata que a xente empezou a moverse. Os culpables estaban vivos. Pero aquí pasaron moitos anos e moitos dos culpables morreron.

Mortos e vivos. Na sesión de Lehendakaritza Josefa Berasategi e Luís Ortiz Alfau contaron a súa verdade. Cal é a túa verdade, a de Julia Monge Sarabia?

Para empezar, entrei na sociedade Intxorta 1937 sabendo algunhas cousas da miña historia, que os meus pais e avoas fóronse ao exilio, e de volta quedaron sen traballo. Por exemplo, o seu pai foi levado ao estranxeiro ao sete anos de idade. Para entón, o pai xa desaparecera. A avoa fixo o seu afeito periplo: Saíron de Mondragón, fóronse a Francia, logo a Cataluña e volveron a Mondragón, pero volveron ao pobo e foron expulsados do traballo de [Unión] Cerrajera. A avoa traballou como ebanista, era moi hábil. De regreso, á súa nai morreu a súa filla de sete anos, e ela tamén enfermou e morreu pouco despois. O meu pai e a súa irmá quedaron con vida. Naturalmente, non coñecín á avoa, e a tía da miña avoa, Ursi, deume por nai. A fada, Ursi, era a que contaba as cousas, pero entón eu non lle facía caso. Agora dígome a min mesmo: “Si estivese vivo!”.

A historia da túa familia.

Sempre fun consciente de como as mulleres pasaron a guerra e a posguerra. Os seus pais e avoas chegaron mozas de San Román de Hornija (Valladolid, España) a Vitoria-Gasteiz. Estou seguro de que serían máis pobres que pobres. Casar en Vitoria, facer tres fillos, e entón, a guerra. Bilbao, Santander, Francia, Tarrasate (Cataluña) e Aretxabaleta. Si eles soubesen o que estou a facer agora, recollendo os testemuños da xente que sufriu a guerra!

Presentáronche algunha vez como activista.

Activista eu? Vai estar traballando por estar no feminismo! E á hora de traballar a memoria histórica tamén tes que ter en conta que a muller queda aparte. “Estamos a falar para todos”, din algúns, pero non creo que sexa suficiente. A loita da muller no tempo da guerra foi completamente diferente, non ten nada que ver coa loita do home, pero foi unha loita: sobrevivir, resistencia total. Estivemos moitas veces en Elgeta, arranxando a trincheira, cando todo estaba revolto. O Concello de Elgeta decidiu limpar parte do material que había no seu interior. Unha vez fomos a Intxorta, tivemos neve, vento fino, frío… pasamos a mañá e de volta díxenlles: “Se volve a guerra, son o telefonista. Non teño idade para andar en trincheira! Ja, ja…”. Sen dúbida era moi duro a morte, pero namentres, onde estaban as mulleres, que facían? É necesario preguntar, contar tamén esa parte das mulleres, pero hai que contalo. Creo que hai que tratalo exactamente igual. n