Peli Romarategi, Fernández de Romarategi.

Si, si, está vostede no certo. Sempre aparezo Peli Romarategi en todas partes, pero xa sabes, os alaveses temos denominacións compostas. Son Fernández de Romarategi Las Bengoa Ruiz de Gordoa. O meu pai era de Otazu e a miña nai de Apellaniz.

É Peli o nome do pont, ou logo traducido?

Non, non, son Peli na acta de nacemento. A pesar do nome de Peli, Felix foi colocado entre paréntese. Nome sabio Peli. A verdade é que a de máis idade chamábase Isabel, pero os que viñemos detrás dela recibimos os nomes de moda de Sabino: Kekile, Gergore, Julen, Sabin e Peli. No noso caso, o meu pai era moi nacionalista, e tamén era moi afeccionado ao eúscaro. Aínda que non sabía euskera, tiña un agarimo especial.

Pai de Otazu, nai de Apellaniz. Eran, pois, os campesiños.

Os seus pais máis seguros. Para cando eu nacín xa vivían en Vitoria. O meu pai era ebanista e traballou na coñecida casa Bonilla. A miña nai, en casa, crecemos. Nacín en 1922, na rúa Herrería, na zona vella de Vitoria, onde agora está a fonte dos Patos. Pero, por suposto, todo cambiou por completo. A zona chámase agora Aldabe, pero entón chamábase Santo Domingo. Sen dúbida era Aldape naquela época, un pequeno pobo de verdade, como as casiñas, os hortos, as galiñas, os porcos aquí…

Foi unha ikastola non só na súa casa, senón na rúa Zapatari.

Si, tamén alí fun. Primeiro fun á escola de Campillo [El Campillo] e logo á escola do camiño de Alira. Despois, á ikastola. En casa eran abertzales, e alguén lle dixo algo ao meu pai, e empecei a traballar na ikastola de Soli [Solidariedade de Traballadores Vascos, ELA]. Ensinounos a irmá do deputado Francisco Xabier Landaburu. É unha señorita moi boa. Antes de chegar á rúa Zapatería, a ikastola instalouse na rúa A Paz, nunha vivenda. Pero era unha casa pequena, e os nenos, 20, 40. Xogabamos tamén no corredor. Logo fomos a Zapatari. Alí había máis espazo e un horto, alí as ikastolas. Eu tería dez, doce anos. Iamos alí pola mañá e pola tarde.

E que foi Gaztetxu?

Pola noite iamos ao sitio. Unha multitude acudía alí. Criaturas de nenos e nenas, non só nenos. Bailabamos, faciamos teatro... [López] A casa era dos Uralde, e Isabel López de Uralde era a cabeza, a que máis tarde se foi monxa cos dos favores de Berriz.

Alí aprendiches a bailar. E así é como bailamos no Aberri Eguna de 1934, en Vitoria.

Si. Eramos dos máis pequenos e bailabamos nas grandes festas. Aquel Aberri Eguna si, e tamén o día de San Prudencio, por exemplo. Tamén bailamos en mitins, en Espello e en Izarra, por exemplo. Eu era pequeno, pero me acordo. Ese era o ambiente que se vivía en Vitoria e en Álava naquela época. Logo veu a guerra e todo se acabou. O pai tamén morreu antes da guerra, enfermo, e o de sempre: uns ao cárcere, outros ao exilio. O noso irmán Julen estivo en Bilbao. Un dos cuñados, encarcerado. Outro no estranxeiro… Eu era o máis pequeno da casa e en Vitoria.

Que ambiente viviuse en Vitoria-Gasteiz durante e despois da guerra?

Non era nada! Xa sabes como mataron a eses dezaseis homes cando foron levados a Azazeta.

Aquí mesmo contounos esta historia o que fose Jesús Estrada Arrondo [Argia, 2087 zbkia.] A pesar da represión, vostedes non quedaron quietos. Lin que en 1944, co obxectivo da resistencia, vostede formouse un quinto.

Acababa de volver do servizo militar. Era o meu amigo Martín de Kortazar e el deume conta do congreso de Pax Romana. A cita era en Vitoria-Gasteiz (1946, 18 de xullo), e tamén tiñan previsto render homenaxe a Francisco de Vitoria e inaugurar o monumento. Entón, nós [Iñaki Olano, Martín Kortazar, Quintana, Manuel García de Andoin, Eugenio Saenz Las e a propio Peli] pensamos facer unha acción, xa que había moita xente á que acudir: profesores ilustres de moitas universidades e autoridades de diferentes países. Nós pensamos denunciar o estado de opresión e enchemos de ikurriña e panfleto o Paseo da Senda, todo o camiño ao monumento a Francisco de Vitoria. Colocamos ikurriñas nas árbores do paseo: collemos unha corda, atamos a ikurriña nun extremo, no outro a pedra, e deixamos nosas ikurriñas colgadas nas ramas das árbores. Ja, ja…

Que dicían os panfletos?

“A liberdade dos presos políticos”, “A guerra terminou, os soldados a casa”, “Puertas abertas aos exiliados”, “Kito campos de concentración e traballos forzados”… E lanzamos panfletos ao interior do autobús que transportaba a profesores universitarios e autoridades estranxeiras.

Pero che alcanzaron.

Si, un tras outro. Tivéronnos ano e medio no cárcere da rúa da Paz. Acusáronnos de asociación ilícita e de propaganda ilegal. Prisión e multa. Así era entón. E logo o de sempre, unha vez no cárcere, outra vez, cando sucedía algo, no interior! Estabamos perigosos. E cando algún mando a favor de Franco viña a Vitoria, nós sempre dentro. Tratábase dunha “medida preventiva”. Tivéronme encarcerado varias veces, xunto a moitos amigos de Vitoria.

É famoso na Vitoria da época o malvado policía Bruno Apodaka.

Malo, si. Tiña fama de matar a varias persoas por aquí preto. Dicíao sen ningún pudor. Os que lle educaron de neno adoitaban dicir: “Bruno? Era un idiota da escola!”. O meu pai recoñecéralle na adoración da Noite ou algo así. Alí estaba Bruno cando me detiveron e díxome: “O teu pai era un bo home. Pero nacionalista”. Non era un home moi intelixente, ese Bruno.

Andoni Urrestarazu Umandi tamén foi capturado no marco dos actos de homenaxe a Francisco de Vitoria que se celebraron en Barcelona. Con el comezaches a estudar en eúscaro.

Si. Andoni escribiu un texto que deixou aos congresistas aloxados no Hotel Frontoi, accedendo ás súas habitacións. A Andoni e a outros compañeiros tamén lles pillaron e pasamos todos no cárcere. E empecei no cárcere aprendendo eúscaro con Andoni. Alí cumprimos cen leccións sen libros. Andoni era moi intelixente. Collía un lapis, escribía nun caderno, e nós faciamos o mesmo. Aínda dixen que estudei eúscaro no cárcere, co mellor profesor, Andoni Umandi. Ao saír do cárcere, Andoni seguiu ensinando na casa da rúa San Antonio, e alí empezamos algúns. Martín Kortazar, Manolo Andoin e outros. Eu, pola miña banda.

Aprendendo euskera, ás agachadas, en casa de Umandi.

Si. Detivéronnos máis dunha vez, acusados de manter reunións. Diciámoslles que estabamos a aprender, pero en balde.

Andoni Perez Cadrado dixo que estaba no cárcere en 1951, e que tiña a intención de facer misións que lle viñan á cabeza mesmo antes do cárcere. En 1955 fuches a Ecuador.

Si, corrixín un pouco a situación da miña casa e funme. Tiña máis de 30 anos, e cando contei en casa a miña intención de misión, a miña nai díxome que me fose tranquilo, e as miñas irmás tamén, que elas coidarían da miña nai. Fun a misións, pero non sacerdote. Entre os asistentes había algúns sacerdotes e outros seglares. Eu era un deles. Os seglares eran raparigos e raparigas. Nós eramos de Acción Católica, e naquel ambiente as misións eran algo moi vivo. O papa tamén impulsaba misións. Agora non se entende, pero entón, e estando dentro da Acción Católica, case diría que foi algo natural. Formamos un gran equipo en Ecuador. No trópico atopamos unha boa xente.

Refírese á xente de Ecuador?

Si. Agricultores. Sempre traballando no campo, xente pobre. Non pisamos cidades, sempre estabamos en campos e campos. En canto fómonos, empezamos a construír casas e igrexas. Eu, que era ebanista, tiña moito que facer. Tamén mostrei unha catequese.

Con todo, a túa estancia está marcada pola arte ecuatoriana. Vostede deixou alí varios debuxos, mosaicos e vidreiras.

Fixen de todo. Aprendín o debuxo no cárcere e despois fixen un curso de correo. En Ecuador os meus amigos pronto se deron conta da miña afección e puxéronme a facer obras de arte por completo. Gustaríame que o fixese José María Zunzunegi, de Zestoa, que foi o impulsor do proxecto. Logo, cando estaba en Ambato, debaixo do Chimborazo, ensinando aos mozos do seminario, o franciscano José Luís Iriondo ensinoume a facer mosaicos. Iriondo era un gran artista. Empecei e pronto non fixen outra cousa que facer unha obra de arte. Nas misións de Ecuador a miña misión era embelecer a evangelización, e pasaba horas no meu taller, Cristo indíxena, Irmás americanas, Francisco de Asís, e natureza, luz e cor. Niso pasei o tempo.

Ensinado por José Luís Iriondo?

Pero non só Iriondo. Namentres, cando viña de Ecuador ao País Vasco, aproveitaba o tempo para ver e aprender. Roma, Florencia, Venecia, París, México, Nova York, Barcelona, Madrid… estiven en moitos sitios. Unha vez que vin, falando cun arquitecto –era o abate San Roman-, díxome que me poría en contacto cun taller de Madrid. Así fun ao taller de Atienza de Madrid. Os futbolistas do Real Madrid eran dous irmáns, un deles de nacionalidade portuguesa. Alí tamén estudei.

Levas máis de 30 anos en misións en Ecuador.

Logo vin. O lekeitiarra Joseba Lejarza, que estivo moitos anos en Ecuador, convidoume a vir a Urkiola, en 1976, por exemplo. En Urkiola alégrome. Alí tamén eu no meu traballo, facendo vidreiras e vivindo en eúscaro, pero con traballo suficiente, xa que alí o facían en biscaíño. Eu tamén falaba en eúscaro en Ecuador, cun canto biscaíño e outro. Vin a Urkiola e estou contento. E até o tempo, rico.

O tempo tamén nos acompaña en Urkiola?

Si. Na miña época, Urkiola sempre estaba pechada, coa neve ao pescozo. Cando vin, non tivemos frío en Urkiola. Pero eu pensaba no mesmo frío. Pero pensei que non. Fixen uns 20 anos en Urkiola, e hai uns anos, o último, volvín a Vitoria, ao pobo onde nacín. Vivo na rectoría, aínda que non son cura. Son o único que non é sacerdote nesta casa.