Os nenos e nenas que nunca cantaron son máis do que se imaxinan, cando comezan a escola aos 2-3 anos. Así o afirman os profesores de Música entrevistados, “e iso é moi triste”. Os profesores e profesoras dixéronnos que lles corresponde abrir as portas á vida musical e sentar as primeiras bases para interiorizar a cultura musical, xa que a música é un campo imprescindible na educación obrigatoria: “Porque traballa a creatividade e a expresión –argumentáronnos–, porque axuda a eliminar medos, vergoñas e complexos, porque toca a sensibilidade da persoa, porque temos algo moi presente na nosa contorna e temos que saber ler música, porque ten a capacidade de espertar física, fisiológicamente, psicoloxicamente, emocionalmente, intelectualmente… En definitiva, porque traballar a música é enriquecedora para as persoas e é fundamental para a educación e o desenvolvemento integral”.

O currículo de Educación Primaria esixe saber escoitar música, coñecer nocións históricas mínimas relacionadas co sector, aprender autores e instrumentos relacionados coa cultura vasca… Que os obxectivos son amplos e subxectivos, e que a maneira de chegar a eles déixase libre, que segundo o profesor traballan máis as diferenzas. Iso dixéronnolo os profesores de Música da comarca que se reúnen semanalmente no Berritzegune de Irun. Ás veces senten sós nos seus centros, botan de menos o traballo en equipo, e para iso véñenlles ben as reunións semanais, para compartir o que fan cada un. Leire Ormazabal, Edurne Soroa, Maribi Mariskal, Leire Otaegi, Arantxa Lasalde tiveron a oportunidade de charlar con eles, e tamén viron a boa cara do currículo flexible: mentres outras materias son moi pechas e ríxidas, unidas ao libro de texto, a Hora da Música permite un ensino de aprendizaxe máis libre, aberta e creativa.

Todos teñen claro o peor da lección: ofréceselle un pouco de tempo. En xeral, os alumnos só teñen unha hora ou menos á semana en Primaria e Secundaria, e ese intervalo non é suficiente para traballar a canción, o uso de instrumentos, as audicións, o ritmo, a expresión corporal… “Ademais, tendo en conta o consumo de música na sociedade desde os medios de comunicación e desde o resto, a educación ten que equilibrar todo iso e é un traballo enorme. Si tivésemos outra cultura musical, a tarefa do colexio sería alimentala, pero é o contrario, e escoitar música do Romanticismo de súpeto en clase é un choque para o adolescente. Hai que traballar a música culta desde diferentes ángulos, retrocedendo na historia, pondo o actual, o vasco, o que lles gusta aos alumnos… E teñen que escoitar música, Chopin ou Leon Bilbao ou Charlie Parker… Porque si non moitos nunca o ouvirán”, di o profesor de música Beñat Ralla.

A falta de tempo, Musika ten que destinar parte da materia a preparar a actuación de Nadal, Día do Eúscaro, fin de ano… Aínda que pode ser útil para traballar cousas como o patrimonio do pobo ao redor de Santa Águeda, estas celebracións que quedan a expensas da lección condicionan moito á clase, e hai unha gran posibilidade de que se marxinen algúns aspectos do currículo.

Tamén bota en falta medidas para asegurar a profesionalidade: nos actuais estudos de Maxisterio pode ocorrer que alguén que non teña contacto coa música póñase a ensinar música durante tres anos, o que lle xera desconfianza porque “o sistema permite aos profesores que van ser meros intermediarios, que só van dar ao play. A importancia que se concede á educación artística en xeral é un reflexo da escasa relevancia”.

Audición activa, tecnoloxía, percusión corporal e directos

Como diciamos, a materia de Música está en mans da motivación e implicación do profesor, e as persoas entrevistadas teñen unha chea delas. Nos últimos anos os asistentes dixéronnos que a metodoloxía se desenvolveu, que nas sesións está moi presente o aspecto lúdico e que a participación do alumnado cobrou moita importancia. “Por exemplo, moitas veces facemos escoita activa: os alumnos que nun tempo pasaban polo xogo e escoitaban música, agora teñen un papel máis activo, ao escoitar imos traballando outra cousa, e con corpo, ou con algún instrumento, cantando, pintando nun papel, interpretando… Os nenos e nenas marcan a actividade, a improvisación é a clave, porque imos cambiando e adaptando a intención inicial segundo o grupo. Cada grupo é diferente e traballamos moito o traballo en equipo, a interacción, coma se fósemos unha orquestra”. Un día realizarán unha percusión corporal, por exemplo, preparando coreografías rítmicas a través do corpo e organizándose cos demais para traballar a coordinación, o oído, o control… Ou sairán á rúa, ao aire libre, cambiando e reanimando a dinámica de grupo.

Os profesores tamén nos dixeron que son sesións moi útiles para tratar os complexos persoais e as relacións entre os alumnos, e que precisamente os que máis dificultades teñen para expresarse e abrirse á música son os que máis o necesitan, “pero hai que saber xestionar iso: si ves que lle dá moita vergoña, non só te pos a tocar a frauta, senón que podes pola en tres, non pola en evidencia, ou che animará positivamente, cha facer menos importante…”.

A evolución dos recursos tecnolóxicos ha tido un impacto extraordinario ao longo destes anos. Os musicgramas de computador, por exemplo, son moi utilizados (partituras con imaxes, ou que forman unha historia) e Internet ofrece moitas posibilidades, como programas de creación musical por parte dos propios alumnos. Debido á escaseza de materiais en eúscaro, os profesores e profesoras reunidos no Berritzegune comunicáronnos que crearon contidos en eúscaro para internet, como wix ou libros interactivos sobre instrumentos musicais vascos e a clasificación da voz. O Ralla advírtenos de que o uso excesivo da tecnoloxía é perigoso, “porque a música é algo vivo e permítenos facelo en directo; o alumno tamén a percibe, sedúcea. O profesor gaña moita credibilidade ante os alumnos mostrando que é músico”. O directo tamén é importante para o profesorado da comarca do Bidasoa, polo que á hora de traballar a clasificación das voces levará un cuarteto (baixo, tenor, soprano, contralto), para que poidan ouvir cantar, ou ben levará a alboka e levaralla ao colexio para que os alumnos poidan tocar e escoitar. Subliñaron a riqueza das actuacións en directo e a importancia de acudir a concertos didácticos, semanas de música, etc.

A clave está en cultivar o oído, segundo o músico Joseba Tapia. Polo camiño da repetición e da proba, defende unha metodoloxía para a educación musical que impulse escóitaa ao traballar. Desde este punto de partida, é partidario de dar autonomía ao alumno, xa que a propia orella leva ao neno/á profundar e aprender a música por iniciativa propia, sen necesidade de unirse á partitura.

Dalcroze rítmica, que o corpo sinta a música

A rítmica de Dalcroze é un reflexo das interesantes posibilidades que existen para ensinar música. Beñat Ralla estudou esta metodoloxía en Xenebra, e é unha das poucas que imparte nos colexios de Euskal Herria, aínda que xa levan aplicándoa noutros moitos países desde hai décadas. Trátase de fusionar música e movemento, o corpo convértese nun elemento central e dependendo da influencia da música o corpo ten que realizar accións, xestionando o espazo, xestionando elementos complementarios (pelotas, aros, fulares, panderos…) e colaborando cos demais. O obxectivo é deixar atrás as mesas e as cadeiras, ocupar un espazo amplo e animar a música a través do corpo, interiorizar e materializar dalgunha maneira os nosos corpos dunha maneira dinámica e lúdica.

E como se fai iso? O profesor creará música en directo, tocando o piano, e improvisaraa en función do elemento musical que queira traballar (células rítmicas, tonalidades, tempos, pianos e fortes…) e da participación dos alumnos. O neno ou a nena empezará a andar e adaptará o paso á música que toca o profesor ou a profesora, dándolle un ritmo suave, apertando, deténdose nos silencios… ou adquirindo tres valores (negro, branco, cortiza) para traballar o ritmo e asignándolle a cada un unha unha función: camiñar cara adiante, cara atrás, de costado; ou facendo diferentes combinacións, coas mans e os pés, coa esquerda e a dereita....... Para traballar as proporcións, mentres se fan as negras coas mans, debúxanse á vez brancos ou corcheas coas pernas. A música inflúe non só no ritmo, senón tamén na postura do corpo, e segundo o que ouven, contraeranse ou abrirán o corpo, imitarán a un ou outro animal, exporán “preguntas” e responderán a través do corpo con liberdade, ou xogarán co espazo: xunto cos cambios musicais, deberán reaccionar en grupo, indo a un extremo da sala, ou ben abrindo e dispersando no espazo, ou uníndose e de maneira espontánea.

Á fin e ao cabo, explícanos o Ralla, o solfexo tradicional descodifica a música (isto é unha corchea, isto é unha fusa…), desde o principio é conceptual e cognitivo; e na rítmica Dalcroze, o proceso é ao revés: que os nenos e mozos sintan e vivan a música antes de facer a abstracción, logo danlle sentido, pero antes o corpo comprendeu, ha interiorizado e está disposto para que todo iso lévello á linguaxe intelectual. “Ademais, é unha maneira de coñecer o propio corpo, as limitacións e as posibilidades, de traballar a lateralidad, de pór en harmonía o noso corpo; de manexar o desprazamento e o espazo, e de practicar a psicomotricidade global, parcial (brazos) e fina (dedos), así como a coordinación, a memoria, a creatividade, a capacidade de improvisación…”.

Explicounos que os nenos pequenos tenden a camiñar un tras outro ou a facer círculos, e que o curso pasado, tras tres meses de traballo, cada neno/a de 4-5 anos conseguiu asumir a súa propia traxectoria, “e iso é unha gran cousa para a autonomía do alumnado. Desde que o primeiro día todo o mundo estivese medio avergoñado de estar en círculo, ver aos alumnos a si mesmos e sen seguir ao líder é un logro musical para o desenvolvemento integral”. O camiño para andar ben é pór o corpo en harmonía e quitar moitos medos de encima. “Un ten que aceptar a súa forma de ser e de andar, e dásche conta de que aos 10 anos hai xente que por vergoña ou por falta de autonomía non sabe andar. Poño un ritmo básico e non son capaces de camiñar seguindo a música, como vou empezar a explicar o ritmo non se que especial que non ten o máis básico? Cos de 4 e 12 anos, ás veces teño que traballar as mesmas cousas cos dous, porque antes non se puxo forza. Por iso Dalcroz ten unha visión tan rica”.

Antes de terminar a clase de hoxe, os entrevistados tamén nos deron os deberes: que os nenos e nenas en casa escoiten máis música, canten máis, xoguen con música e asistan a concertos: “Na medida do posible, consumir máis aló dos altofalantes en formatos de cultura directa e en formatos o máis variados posible”.