Os principais instrumentos financeiros vascos, o concerto económico vasco e o convenio navarro, foron traídos ao bulebule do debate político nun momento no que a crise afogou ás comunidades do réxime xeral español en débedas. En canto os independentistas pisaron o acelerador en Cataluña, en España permitíronse "revisar" o réxime fiscal de todo o Estado.

O verán de 2015 foi moi caloroso neste sentido: en xullo o ministro de Facenda, Cristóbal Montoro, enviou unha carta a todas as comunidades para que actualizasen os seus datos sobre financiamento autonómico. Mesmo na extensa precampaña das eleccións xerais en España, os grandes partidos referíronse a esta "revisión". Cidadáns é o extremo: ademais de cambiar a cota, Albert Rivera defendeu a armonización dos convenios forais coa fiscalidade doutras comunidades. Os adxectivos “insolidario” e “privilexiados” foron cheos de grandes fíos ao sistema tributario vasco.

Tal e como subliñou o economista Baleren Bakaikoa nas súas páxinas, é falso que o convenio económico non sexa solidario. A CAV achega o 6,25% do Fondo Estatal de Solidariedade, o 1,6% de Navarra; pagamos o mesmo porcentaxe que a débeda xigante estatal, o mesmo porcentaxe que para financiar as infraestruturas estatais…

O ex conselleiro do Goberno Vasco e banqueiro do BBVA Pedro Luís Uriarte, que negociou o concerto vasco en 1978, está a defender firmemente o convenio económico –que puxo a disposición de descargar en internet un libro de máis de 3.000 páxinas con licenza libre–. Na súa opinión, é imposible “ter o privilexio que se estableceu como sanción”. Naski, pola forza das armas, fala da perda dos foros de 1876.

O lehendakari, Iñigo Urkullu, empeñouse en destacar a “bilateralidad” do convenio – “ningún cambio unilateral do concerto económico é unha liña vermella”, dixo no último congreso mundial dos centros vascos. E si, en 1919 o Goberno de España, mediante decreto, recoñeceu esa especie de carácter pactista, pero se analizamos ao longo da historia, veremos que en realidade se produciron crise, guerras e unha ameaza de forza. Para iso, basta con ler o artigo O concerto económico: xénese e evolución histórica (Iure Vasconiae, 2009) dos historiadores Gregorio Monreal e Roldán Jimeno, expertos no convenio económico.

“Á paz dos pobos…”

Cando os Foros aínda estaban vivos, as ameazas de Madrid eran silenciadas a través dun “donativo”. En 1799, Godoy viuse obrigado a abolir os foros e a devorar a promesa de igualar todos os réximes fiscais da Coroa a cambio de recibir unha propina extraordinaria das deputacións de Vascongadas e Navarra para resolver os problemas financeiros da guerra contra Inglaterra. Século despois, coa guerra de Cuba ocorreu o mesmo: a gravidade do conflito armado da colonia levou ao Goberno de España a elevar a cota do convenio económico xa en marcha para conseguir diñeiro, que finalmente foi liquidado mediante un “donativo voluntario”.

Noutras ocasións produciuse unha situación inversa. En 1914 o banco bilbaíno Crédito da Unión Mineira fixo crack –con débeda estranxeira de alto risco en vésperas da Gran Guerra– e a Deputación de Bizkaia mobilizou as “forzas vivas” da provincia ata que o Goberno accedeu a cubrir con cota o buraco deixado polo banco.

Pola contra, o Estado impuxo a súa vontade dúas veces utilizando as armas. Así o fixo coa Constitución de Cádiz que suprimía os foros dos territorios vascos e todo o sistema tributario propio. Cando en 1812 as Xuntas Xerais expresaron os seus receos á nova Constitución, sobre todo en Bizkaia, o goberno liberal de Cádiz enviou ao xefe militar Francisco Xabier Castaños, cun mandato concreto: “Que pise esas desordes e faga asinar a Constitución”.

O catedrático de Historia Joseba Agirreazkuenaga dixo que ao final de cada guerra civil a autoridade tributaria ha provocado o debate sobre o autogoberno. Tras a Primeira Guerra Carlista, en 1841, Navarra asinou un convenio cun acordo en rebaixas. Fillos soldados e prisioneiros pais / contribucións en falta de pagamento... din os versos de Muñagorri que se fixeron moi coñecidos. Tres décadas despois chegou a quenda do resto de territorios vascos: Cánovas do Castelo aboliu definitivamente os foros e nomeou co dedo ás deputacións dispostas a establecer o servizo militar e a aprobar o convenio económico.

Na guerra civil de 1936, o xeneral Franco asinou dous días despois da toma de Bilbao o decreto que anulaba os convenios de Gipuzkoa e Bizkaia, pero non o de Álava e o de Navarra, deixando en evidencia que era unha pena de guerra.

Tamén Germán Gamazo acendeu unha pequena “guerra” cos orzamentos de 1893: o ministro de Facenda propuxo a imposición dos mesmos impostos de toda España nos territorios vascos e solicitou 120.000 firmas en contra do proxecto, que se considerou a primeira gran mobilización de masas da Idade Contemporánea. Na Gamazada producíronse manifestacións, motíns e enfrontamentos, sobre todo en Navarra, pero tamén noutros lugares –en San Sebastián a Garda Civil matou a 3 persoas ao descargar os fusís contra os manifestantes–. Todo iso reforzou a idea de “O catro un” entre territorios.

A sombra da violencia e o acordo foron as dúas caras da mesma moeda. Talvez por iso en 1906 ampliouse o prazo para renovar o concerto a 20 anos, argumentando que “conviña á paz dos pobos”.

A memoria das confrontacións do pasado estivo presente até as negociacións de hoxe. En 2001, cando Aznar prorrogou o pacto pendente, o Goberno Vasco que estaba en mans de EAJ-EA describiuno como un casus belli. Poida que a “liña vermella” de Urkullu sexa unha especie de advertencia? Con todo, o sector jeltzale no poder non parece estar á hora de activar as súas “fortalezas vivas”, polo menos á vista da perniciosa actuación ante outros proxectos centralistas que prexudicaron tanto ao noso ámbito laboral ou educativo.