O jeltzale atrapado na trama do franquismo
- Miguel Javier Urmeneta (1915-1988). Asisko Urmeneta, fillo de Miguel Javier, traduciu ao euskera o libro A Segunda República, o Franquismo e a Transición. Pronto se dará conta da extraordinaria biografía do personaxe. O Goberno de Yolanda Barcina concedeulle a medalla en 2014.
Como consecuencia do golpe de estado do 18 de xullo de 1936, iniciáronse as primeiras detencións e fusilamentos na capital navarra. Nos días anteriores Afasto Heleta dixéralle a Maria Ajarnaute que ían fusilar ao seu marido, Ataulfo Urmeneta. José Solabre, confesor dos párrocos e requetés de Berriozar, tamén lles informou de que no caso de que sucedese algo, o fillo Miguel Javier ía buscalo inmediatamente.
Ataulfo Urmeneta era coñecido en Pamplona como membro do PNV e o propio Miguel Javier Urmeneta era tamén un dos membros máis destacados de Egi. Nos días seguintes, a moza Urmeneta reuniu aos seus amigos e díxolles: “Vostedes xa non teñen que pensar en quen vai facer a guerra, pero como o van a facer”. E así foron cos requetés á fronte de Madrid, como outros centos de mozos e maiores de Navarra, “voluntarios”. Como pai de once fillos, Ataulfo foi eximido de ir á guerra; nos anos seguintes foi procesado e os seus bens foron embargados, pero sobreviviu. O seu fillo lanzouse á guerra para salvar ao seu pai, pero a súa cabeza se trastornó. “Alisteime por razóns inexplicables e para min mesmo”, deixou escrito Miguel Javier.
Apoiou a Franco coas guerras carlistas e, tras acabar a guerra, foi voluntario na División Azul para loitar cos nazis á fronte de guerra de Rusia como capitán. O exército de Hitler premioulle coa Cruz de Hierro. Ao seu regreso, continuou no exército español até obter o cargo de tenente coronel. Tiña estudos de avogado e sabía inglés, era un estudante de primeiro nivel e tamén entre os militares. Foi enviado a Estados Unidos a estudar en representación do Exército español. Aos 33 anos conseguiu o nomeamento de comandante do Estado Maior da Armada. Tamén foi profesor de militares e escribiu sobre tácticas militares.
Alcalde e Deputado Foral de Pamplona
Percorrera un importante camiño no exército español e quen era, o que lle abriu moitas portas en Pamplona nas décadas seguintes. En 1954 foi nomeado director da Caixa de Aforros Municipal de Pamplona, tras a morte do seu pai, Ataulfo, anterior director, que ocupou durante 28 anos. Con todo, entre outros cargos e traballos, foi alcalde de Pamplona (1958-64) e deputado foral (1964-1971).
Apoiou a Franco coas guerras carlistas e despois disto fíxose voluntario na División Azul para loitar cos nazis
Foi un dirixente pouco habitual do franquismo, ata que os máis próximos dixéronlle que non era franquista. Durante todo este tempo non esqueceu o nacionalismo da súa mocidade, nin a idea do eúscaro e de Euskal Herria Batua, sempre dentro de España. Quedou atrapado na telaraña do franquismo en 1936, pero non era para quedar quieto. Desde a dirección de Kutxa e desde a alcaldía leváronse a cabo numerosos proxectos avanzados no sector da construción ou nos barrios de Pamplona. Tamén deu un impulso importante á industrialización, recuperou a Cidadela do Exército de Pamplona, impulsou o eúscaro e a cultura vasca, desde a Deputación até os “plans” do eúscaro… e na década dos 60 a súa cadeira da Deputación foi clave para a creación das ikastolas de Navarra. Foi tamén o que abriu as portas de Pamplona á Universidade de Navarra do Opus Dei. Cun estilo de mando personalista, foi alcalde e deputado popular, como o demostran as numerosas homenaxes realizadas. Tamén foi nomeado membro de honra da Real Academia da Lingua Vasca.
Ofrecéronlle numerosos cargos desde Madrid e rexeitou á maioría: ser ministro; gobernador civil de Álava, Bizkaia e Gipuzkoa na Transición; educador do príncipe Felipe… Como moitos outros, el xa estaba a mirar a unha época sen Franco. Pero esta curiosa autoridade militar, que actuaba de intermediario nas folgas obreiras, fora acumulando cada vez máis inimigos en distintos puntos do réxime, e foi descartada mesmo con conspiración para impedir o seu regreso á Deputación a finais do franquismo. Continuou traballando como director de Kutxa e, admirador de Arturo Campión, presentouse ás eleccións de 1977 coa Fronte Navarra Independente, creado por el mesmo. Fracasara.
Aquel home heterodoxo que podía recibir en casa aos fuxidos das manifestacións, dedicouse nos últimos anos á promoción da cultura vasca e o eúscaro cos seus numerosos amigos, entre eles José María Jimeno Jurio, Pablo Antoñana ou Jorge Cortes Izal: Promocionar a UEU, axudar a Korrika ou crear Euskalerria Irratia. Foi fundador, accionista e primeiro lehendakari da asociación Medios de Comunicación de Pamplona que apoia rádioa. Viviu con paixón na pintura e tamén se mergullou na redacción das súas memorias. Faleceu en 1988, despois de deixar á súa muller e aos seus seis fillos.
Iván Giménez no libro O Corralito Foral “fala da sorprendente biografía” de Urmeneta: “Nos 80 tamén mostrou a súa afección pola Unidade Popular, facendo un xiro ideolóxico incrible, desde a División Azul até os arredores da esquerda abertzale”. Esta frase significativa de Urmeneta pode ter algo que ver con esta concepción: “Eu podería coller unha parte importante do Partido Socialista, do socialismo europeo; e o mesmo podería facer, sen actitude intrantsigente, coas amplas áreas do PNV; e, por último, de verdade, de Herri Batasuna”.
Miguel Beroiz, personaxe ficticio da novela Hodei Berdeak do escritor pamplonés Jon Alonso, leva tamén unha vida chea de luces e sombras. Beroiz tamén era nacionalista de mozo, de quen despois se dirixiu á Guerra do 36 con Franco, e así o afirma un curmán da novela ao valorar os seus relatos de guerra: “E, ademais, aquí o tema era que Beroiz contase cales eran as formas de facer a guerra, e iso está feito, sen contar outras pasaxes máis feas e macabros, que non os conta, e, que queredes dicir, non serei eu quen lle reproche o pecado, o home tamén ten dereito a embelecerse, o que conta, basicamente, coa única condición de ser verdade, e non quedou suficientemente probado por ese lado”.
Zuk egin nahi zenuen liburua da hau edo familiaren enkargua?
Bata zein bestea. Barru-barruan nuen eta aspaldi ari nintzen esaten Miguel Javier Urmenetari buruzko doktorego tesia behar beharrezkoa zela. Baina ez dut inor konbentzitu hortaz. Nire obsesioetako bat zen, ezin baita Nafarroako XX. mendeko historia politiko-instituzionala ulertu Urmenetaren figura argi izan gabe. Duela lau urte Asisko adiskideak aipatu zidan 2015erako gustatuko litzaiekeela aitaren historia bat egitea eta azkenean ni neu animatu nintzen. Eta ekin nion, besteak beste, familiak Urmenetaren artxiboa digitalizaturik zuelako eta hori ikerlari batentzat sekulako abantaila delako.
Zer egin zaizu zailena?
Uste nuen bere historia ezagutzen nuela eta, gainera, lehendik berari buruz zegoen lanik mamitsuena nire aitak [José María Jimeno Jurio] idatzitako sarrera bat zen, bere memorien bigarren alera. Orain XX. mendeko gure historiaz eta Urmenetari buruzko gauza berri asko ikasi ditut, eta baita familiak berak ere, batzuk oso gogorrak, nire ideologiaren guztiz aurkakoak.
Liburuan dokumentazio lan itzela dago, baina iruditu zait bere gauza onak azpimarratzen direla batez ere.
Ez. Ezezagunak ziren gauza asko ateratzen dira, eta bere memorietan agertzen ez direnak. Adibidez, gerra zibilaren ondoren, bere lehen destinoa Auritzen izan ziren preso errepublikarren kontzentrazio gune bateko buru. 23-Fko militarrekin zituen adiskidetasunak eta beste asko. Dibisio Urdinean Burdinezko Gurutzea lortu zuela aipatzen badut, ez dut gauza positibo gisa esaten, jakina, baina lortu zuen eta kontatzen dut. Gauza onak eta txarrak zituen, eta guztiak aipatzen dira.
Gerraz gutxi hitz egiten da liburuan.
Berak bere memorietan oso gutxi hitz egiten du, ikusten da ez duela nahi hortaz aritzea, baina militarra izan zenean, irakaslea izan zen eta bere obran baditu hainbat artikulu aldizkari militarretan teknika militarrei buruz. Badu doktrina militarra, baina ez doktrina ideologikoa eta hori salbuespen nabarmena da garai hartan idazten zuten militarretan.
Asko egin zuen eta asko idatzi zuen, baina frankismoaz ez du hitz egiten oro har. Frankismoaren barruko gizon teknikoa da bera?
Berak ez zuen bere burua frankistatzat hartzen, nahiz eta alkate kargua edo diputatu kargua hartzen zuenean eta hitzaldia egin zerbait esan behar zuen; baina halakoak gutxi ziren eta egoerak eskatuta. Bere politika oso teknikoa izan zen, baina bere ideologia ez frankistatik apustu irmoak egin zituen politikatik. Bera alkatetzara heldu aurretik Txantreako kale guztiei bando nazionaleko erorien izenak jartzen zitzaizkien eta bera heltzean politika hori moztu eta herrien izenak jarri ziren. 1965ean, adibidez, diputatu zenean eta Enbatakoekin zuen harreman handia medio, Kristiane Etxaluz etakidea lagundu zuen hau Iruñeko espetxean zela, Erorien Monumentua zartatzeko ahaleginaren ondoren. Erorien Monumentuari izaera frankista kentzeko proposamena egin zuen orduan Urmenetak, baina ez zioten onartu. Garai hartarako memoriaren oso ikuspegi aurreratua zuen. Zeresanik ez euskara eta euskal kulturarekiko, berarengatik izan ez balitz, garai hartan ez zen ikastola bakarra irekiko Nafarroa osoan. Oso teknikoa zen, baina bere ideologia ere sartzen zuen.
Sartzen zuen frankismoarentzako ere mehatxua ez zelako, areago, batzuetan irudi zabal hori izatea ere komeni zitzaiolako.
Frankismoan militarrek oso teorizatua zuten haiek izan behar zutela gidari politikan. Goi mailako militarra izanik, bere estatusak ez zuen parekorik Nafarroan eta inork ezin zion deus ere esan. Noiz hasi zitzaizkion gauzak okertzen? Frankismoaren amaieran edo Trantsizioan, militarren izar hura itzaltzen hasi zenean.
Nola baloratzen duzu Nafarroako Gobernuak 2014an emandako dominen afera?
Felix Uharteri eta Urmenetari eman zizkien dominak, baina uste dut batez ere Uharteri eman nahi ziotela eta horretarako Urmeneta baliatu zuela, Uharteri bakarrik ematea legez kanpokoa izango zelako memoriaren ikuspegitik: frankismoan egindakoagatik ematen zitzaion domina eta gainera bera frankismoan hil zen, gero ez zuen ibilbide demokratikorik izan. Beraz, Urmeneta sartu zuten, aurreikusten zen polemika itzali asmoz.
Memoriaren Autobusa eta halakoetatik kritika gogorrak egin zitzaizkien bi dominei eta Urmenetaren kasuan txinpartak sortu ziren. Zuk aipatu izan duzu ez zenituela kritika horiek ulertzen.
Ez, ez da horrela. Nik kolektibo horietako partaide naiz eta oso gertukoak sentitzen ditut, baina esan izan dut egindako kritika batzuk testuingurutik kanpo egin zirela eta beste batzuk datu faltsuetan oinarritzen zirela, esaterako Urmeneta Uharteren enpresetan sartuta zegoela eta halakoak. Urmeneta izan zena izan zen, gerra zibilean aritua, Errusian Dibisio Urdinean… hori guztia nik ere esaten dut liburuan, baina memoria historikoaren ikuspegitik aztertuta, aitortu behar zaio pioneroa izan zela estatu mailan modu instituzional batean frankismoaren sinboloak kentzen, eta hori ez zaio aitortu.
Gauza asko entzun eta irakurri ziren, baina funtsean, aipatzen zen ez zuela domina hori merezi.
Ni ere ados nago horrekin, ez zuen merezi frankismoan egindakoagatik zelako; aldiz, bere ibilbide osoagatik izan balitz, ados nengoke dominarekin. Bere ibilbideak iluntasun handiak izan zituen, baina bere bizitza guztia hartuta Nafarroarentzat oso positiboa izan zen.
Liburuaren originala erdarazkoa da eta egile gisa zu agertzen zara azalean. Euskarazkoan zu eta Asisko Urmeneta –itzultzailea– agertzen zarete, eta ez du ez oin-oharrik, ez bibliografiarik, mutilatua dago beraz. Zergatik?
Itzulpena Asiskorena da, baina hori baino gehiago ere bai. Berari gustatuko litzaiokeen liburua egin du, nire edukia aldatu gabe, baina ekarpen batzuk eginda: sarrera oso pertsonala, oin-ohar asko testuan integratu ditu, bibliografia kendu dio... Nire liburua formaz ortodoxoagoa da, Asiskoren lana, batez ere itzulpenean euskararekin egindako apustuagatik, literarioagoa.
Liburuarekin irudi luke arantza bat kendu duzula.
Arantza baino gehiago, liberatu naiz eta aita lurperatu dut. Hil zenean 22 urte nituen, bosgarren semea, garai hartan nahiko punkia… aita zaharra, militarra izana Iruñea txiki hartan… Izena galdetzen zidatenean Asisko esaten nuen eta abizena Urmeneta, baina azken hau aho txikiarekin eta berdin haren semea nintzela. Maite nuen, baina urtetan gaizki eraman izan nuen. Gero, iazko dominen afera bizi izan genuen eta oso gogorra izan zen. Roldánen lan hau oso ongi etorri zait alde horretatik, barrenak mugitu dizkit, negar franko egin dut eta asko ikasi dut aitaz. Ez dut bere ibilbidea justifikatuko, ez da nire lana –hark ere ez luke egingo seguruenik–, baina Roldánek eman ditu manera koherente batean nik etxean nituen aitaren argazki haiek guztiak. Azkenean aita ezagutu dut.
Erdarazko liburuan Roldán Jimeno da egilea. Euskarazkoan aldiz, itzulpenean, biok agertzen zarete egile gisa eta liburuak ez du oin-oharrik eta bibliografiarik. Zergatik?
Nolabait esateko, Roldánen lana da zientifikoa eta nirea agitatzailearena. Nire asmoa zen kapitulu bakoitzean aipatzen zena etxekook nola bizi genuen lehen pertsonan kontatzea. Denbora faltagatik azkenean dena aitzin solasean bildu behar izan nuen. Itzulpena oso fidela da Roldánek idazten duenarekiko, baina testuaren lagungarri diren ohar erudituak kenduta.
Frankismoko pertsonaia garrantzitsua izan zen Nafarroan, baina liburuan aipatzen da ez zela frankista izan. Nola ulertzen da hori?
Une historiko honetan frankismoko gertaerak frankistatzat hartzen ditugu. Biharamunean Euskal Herriak independentzia lortuz gero, erran ahal izango genuke, erraterako, Uxue Barkos monarkia borbonikoaren agente bat dela? Hartu Dominique Garat Ustaritzekoa: borbondarren monarkian aritu zen diputatu lapurditik, gero Estatu Orokorretan saiatu zen Lapurdiren alde egiten, geroago berak irakurri zion heriotza kondena erregeari, Konbentzioan ere ibili zen… beti boterearen bueltan baina beti Lapurdiren alde. Aitaren kasuan ere, beharrik izan direla jende batzuk etorkizuna ikusi dutena eta herriaren alde lan egin dutenak. Bera ez zen aberastu, esaterako [Felix] Uhartek egin zuen bezala.
Etxeko giroaz. Aita armadako teniente koronela izan zen, baina etxean ez zen giro militarrik bizi. Esaterako, berak lagundu zigun soldaduzkatik libratzen. Nik liburuarekin jakin izan dut aitatxi abertzalea zela, bere familia osoa… etxean isiltasun erabatekoa zegoen halakoen inguruan. Euskaltasuna bai, Iparraldea… baina dena oso lausotua.
Familia jeltzalea eta bereziki aita salbatzeko joan omen zen reketeekin Francoren alde. Berak hitz egin al zizuen noizbait ataka horretaz etxean?
Ez hortaz, ez gerraz. Noizbait atera zen etxean karlistak fatxak ote ziren, eta berak ezetz, XIX. mendeko gerra karlistetako karlistak espartinetako jendea zela zioen. Aita bulego gizona izan zen, baina beti espartinetako jendeen alde, oso ikuspegi sozial handia zuen. Potasaseko langileen greban [1974], adibidez, bera hautatu zuten bitartekari lana egiteko enpresarekin.
Aitzinsolasean aipatzen duzu amarauna eta hartan harrapatua gelditzen den eulia, aita alegia. Eta betirako geratu zen harrapatua sarean.
Obszenitatea zen 1936ko uztailaren 18aren biharamunekoa. Jendea behartzen zuten haien alde soldadu joatera, baina egiazki ez zirela haietakoak. Horixe zioen Rafael García Serranok aitari buruz: “Ez lehen, ez orain, Miguel Javier Urmeneta ez da inoiz izan gutarra”. Frankismoaren amaieran aita saiatu zen eratzen elkarte demokratiko bat Nafarroan, irekidura maila bat eta Euskal Herriaren aldeko jarrera izango zuena, baina Arias Navarro, Fraga, Martín Villa eta beste hainbatek bide guztiak itxi zizkioten berriz ere Diputaziora itzultzeko. Domina nazia eta beste hainbat domina militar izanagatik ere, erregimenak nahiko argi zuen nor zen Mikel Xabier hori, bai 1935ean bai 1974an ere.
Nola bizi izan zenuen iazko dominaren afera?
Izugarri gogorra izan zen. Diario de Navarratik sekulako loreak aitari, egunkari hori beti aitaren aurka ibili zenean eta aitak ikusi ere ezin zuenean. Eta euskal medioetatik kritika ikaragarri gogorrak aitaren borroka beti haien alde izan denean. Liburuaren azken kapituluan Roldánek dominaren aferari buruzko kronika egin du eta han bakoitza ondo erretratatua ateratzen da. Yolanda Barcinaren maniobra politikoa izan zen aita eta Felix Uharteri domina batera ematea, eta denok erori ginen haren tranpan. Lehen unean oso ahots gutxi atera ziren aitaren alde, gero bai. Laburbilduz, uste dut garai historiko bakoitzean begiratu behar dela nork egiten duen egiazki herriaren alde eta nork ez.
(Santi Leone historialariaren iritzia)
Segur aski, bigarren kapituluan dugu Migel Jabier Urmenetaren biografiako analisi ideologiko luzeena, Amayur aldizkarian Urmenetak eta haren aita Ataulfok Euzkadiko Historia grafikoari eskaintzen diotena hain zuzen ere. Hortik abiatuta, etorriko diren urteetako eboluzioan gauza anitz esplikatzeko balio duen oinarrizko oposizioa ezartzen zaigu: barneko abertzalea vs kanpoko erregimeneko gizona; edo iraganeko abertzalea vs haren pindarrak barnean daramatzan itxurazko frankista; edo gauza “txarrak” –barkatu sinplekeria– behartuta egin zituen gizona vs gauza “onak” egin zituen politikari eskuzabala. Eskuzabala izan zela argi gelditzen baita biografia honetan, eta herrikoia, eta hurbila, eta zintzoa, eta langilea. Eta nik ez dut hori –argi gera bedi– zalantzan jarriko. Baina alde humanoa baino gehiago, alde politikoa ezagutu nahiko genukeen. Euskaltzalea zela erratea ez baita aski, euskaltzaletasuna kontestualizatu beharrik ez duen kategoria balitz bezala.
Hein handi batean, gizonaren biografia dugu hau, ez politikariarena: ez jarduera politikoaren berri ematen ez delako, baizik eta hura bertute humanoen bidez azaltzen delako. Eta hori akatsa da. Akatsa den bezala Asisko Urmenetari, itzultzailea izanik, egiletza aitortu izana euskarazko bertsioan, eta itzultzaileari inolaz ere ez dagozkion erabakiak hartzea –oin-oharrak eta bibliografia desagerraraztea– onartu izana, hark “zer monografia-mota irakurriko lukeen” aintzat hartuta. Hortxe baitago, naski, koxka nagusia. Liburu baliotsua idatzi du Roldán Jimenok, eta euskara ederrera bihurtu du Asiko Urmenetak, baina, halere, uste dut aukera galdua dela biografia hau. Migel Jabier Urmenetaren lan onak zerrendatzea gutixko da, eta euskal irakurleari narrazioa inolako aparatu kritikorik gabe sinets dezala eskatzea, soberaxko.
Ás veces non sei si non é demasiado. Sacar o tema mentres estamos na pipa, falando de calquera outra cousa. A nós gústanos falar en voz alta, non deixar case ningún silencio, tecer as voces, que tirar máis forte. Falar do seu, do do outro, do que vimos nas redes, do que... [+]
Pilar Kaltzada é membro do grupo Zedarrak. O 15 de xaneiro o grupo chamou a aproveitar a “gran oportunidade” que vai haber nos próximos anos para impulsar a industria armeira, nun acto solemne que tivo gran repercusión. Segundo o estudo do grupo antimilitarista vitoriano,... [+]
