“Con Allo responderon as preguntas sobre a final. Que polo menos responda coa cabeza clara ao que se refire ao xadrez da final”. A voz de Inés falábame, como de costume, desde aquela fina liña entre o consello e o sermón. “Pensándoo mellor, pregúntalle de todo menos da final. Lévacho a un lugar onde senta a gusto, nesa zona montañosa de Añorga hai moitísimas. Por que non próbalo, por exemplo, co asador Lukainkategi? Está a menos de 50 metros da súa casa natal e xa sabes que, o outro día atopei a Jakoba Errekondo. Seguro que si se vai será un bo sitio. Sabes de onde vén o nome de Lukainategi? É unha historia bonita. Dise que un Venres Santo cazaron a Praxku in fraganti comendo un anaco de salchichas e logo...”. Poucas cousas son máis molestas que o continuo murmurio da orella. Ordeneille a Inés que calase, pero Inés non estaba cerca. No seu lugar, atopeime con Beñat Gaztelumendi e unha gravadora acesa que esperaba a que me fixese a primeira pregunta.

Din que neste campionato atopaches o teu sitio para cantar ao mundo. Voz propia. Como o consegue un bertsolari?

O verso ten dúas características: a técnica, composta de tamaño e rima, e o contido que inclúes nela. A pesar de que están unidas, son dous labores diferentes. A técnica aprendémola todos da mesma maneira na bertso-eskola: facendo listas de rima, traballando melodías... Sempre haberá bertsolaris máis técnicos, pero todos os que estamos no campionato temos a técnica mínima para dicir o que queremos dicir. O problema é para que utilizas esta técnica. É un bertso tentar dicir o que queres dicir, sabendo que nunca o conseguirás, porque tecnicamente non chegarás, porque as palabras que elixas non dirán exactamente o que ti tiñas na cabeza, porque as palabras teñen o seu propio peso ideolóxico. No campionato tentei cantar neste momento desde a miña posición de ver o mundo, o máis cerca posible do que quería dicir. Tentei buscar arestas aos temas, metelos na pel dos personaxes, compor os bertsos máis realistas posibles, sen adornos. O bertso é loitar continuamente contigo mesmo, e normalmente pérdelo ti.

Hai, pois, unha reflexión previa sobre o que queres dicir. Pasou o bertsolari de cantar dunha maneira máis intuitiva a cantar de forma máis premeditada?

Máis do que quero dicir é de onde o quero dicir. Ter o máis claro posible onde estamos situados no mundo, de onde estamos a falar. Cando empezo a cantar non penso “quero lanzar esta mensaxe”. Os bertsolaris en xeral non o fan e, se o fixesen, non sería bo. É certo que o bertsolarismo está a cambiar: os primeiros acabados cargábanse máis, había unha tendencia a cantar razóns máis absolutas. Agora, no canto de botar un discurso gordo, téndese a buscar os extremos dese discurso, deixando de lado as razóns maxestuoso. As inercias seguen aí, por suposto, e son aínda máis fortes na competición: ter tantos amigos diante lévache involuntariamente a botar unha chea de razóns, para caber ao maior número de xente posible. Pero o que realmente fago é buscar os bordos desas grandes razóns. Isto é o que de cando en cando consigo e o que realmente me gustaría facer.

Pódense xeneralizar, máis ou menos, as características que mencionaches á túa xeración?

Non sei como canta a nova xeración. Agin Laburu dunha maneira, Alaia Martin doutra maneira... Nas críticas mencionouse que Alaia e eu abordamos ao carcelero de forma similar, e pode ser, pero na praza nótanse as diferenzas. Máis interesante que falar de xeracións é que cada un faga a súa achega, mirando cara a dentro e descubrindo un lugar diferente para ver o bertsolarismo.

Desde o punto de vista do bertsolari si, seguramente, pero desde o punto de vista do crítico é moi interesante observar as tendencias xerais. Baseándose en casos illados é difícil crear elementos críticos.

Si, e este Campionato de Gipuzkoa deu lecturas máis globais: por exemplo, apenas se cantou o conflito vasco, os presos apenas se mencionaron. A temática cambiou, por unha banda, porque os temas que se puxeron raramente tocaron iso e, por outro, nos temas abertos, como os do cárcere, cando lle tocou ao bertsolari elixir, non tocou de aí. Pola contra, cantouse moito ás relacións de parella, ás de dentro da familia, entre amigos... Non é só o bertsolarismo, a sociedade cambiou.

A forma de entender a relación intergeneracional –o paso dos vellos aos mozos, a insistencia no movemento– e a teorización cultural –a idea de transmisión, etc.– que leva –a idea de transmisión– é moi estendida e compartida no bertsolarismo. A miúdo adóitase pór como modelo propio da cultura vasca. Cre que é exportable a outras disciplinas culturais?

Cada disciplina ten o seu código. O código do bertsolarismo é moi apropiado para esa transmisión, porque compartimos o proceso creativo: estamos no mesmo escenario persoas de moi distinta xeración e concepción do mundo, e vémonos obrigados a construír actuacións entre todos. Doutra banda, o bertsolarismo non se pode facer noutro idioma, ten que ser necesariamente en eúscaro, e iso tamén o facilita moito. Non creo que ese exemplo de bertsolarismo veña de nós, polo menos eu non o vivín así. É máis, non me gusta o bertsolarismo cando se vende como un modelo cultural exportable, porque non me parece que debería selo. Cada disciplina debería funcionar á súa maneira, segundo os seus códigos, segundo as súas necesidades. Creo que deberiamos construír máis pontes interdisciplinares, e para iso non é bo pór a ninguén como modelo.

Nas conversacións posteriores á final subliñaches moito o valor colectivo do bertsolarismo, sempre cunha connotación positiva. Ocórreseche o risco que pode ter esa colectividade?

Ser colectivo ten o risco de caer politicamente no correcto, ou de pór movemento por encima das intencións que pode ter como creador. En calquera caso, a colectividade e a identidade van sempre unidas. O bertso non é só colectivo. Eu, por exemplo, vivo o bertso de forma moi íntima, moi ligada ás miñas experiencias. Pero tampouco é correcto entender o bertsolarismo como algo persoal, queda coxo sen movemento. Cando na escuridade emociónanse 7.000 persoas, non só emociónanse porque o verso que escoitaron chegoulles até o interior, senón porque probablemente en catro anos non tiveron a oportunidade de reunirse nun núcleo dese tipo, nun evento integramente en eúscaro. Non se poden distinguir ambas as cousas. O bertsolarismo non se pode entender sen o bertsolarismo.

Dixeches que un verso, para ser bo, entre outras cousas, ten que chegar ao oínte. Con todo, hai moitas maneiras de chegar ao oínte, e unha delas pode ser facerlle sentir incómodo, tentar cuestionar os seus valores e crenzas. Teño a impresión de que non se toma ese camiño tan a miúdo.

Ás veces é difícil enfrontarse a inercias internas. Un bo bertso ten esa decisión no seu interior: Se o bertsolari foi capaz de elixir si o público quere cantar algo que escoite comodamente, ou si é algo incómodo. Esta decisión faise evidente cando se toma por inercia. Ocórrenseme, con todo, algúns exemplos de momentos incómodos: En 1997, no Velódromo de Donostia-San Sebastián, a Jon Maia e a Unai Iturriaga púxoselles un tema que dicía aproximadamente: “Vostedes son dúas mozas, até agora moi amigas. Agora déstesvos conta de que sodes algo máis que amigos”. Ao ouvir o tema, o público botouse a rir. Jon Maia terminou o primeiro verso dicindo “non entendo por que rides todos”. Hai un camiño para o bertsolarismo: tentar provocar cóxegas, tentar pór en cuestión algunhas ideas construídas. Debemos esforzarnos niso, sempre tendo en conta que hai que empezar a cantar ao dez segundos de escoitar o tema. Pero hai máis casos. Non creo, por exemplo, que Maialen Lujanbio puidese cantar cousas cómodas no BEC, na maioría dos temas.

Seguramente nos últimos anos as voces máis incómodas viñeron do feminismo. Eles atrevéronse a pór patas para arriba os valores dunha comunidade, facéndolles sentirse moi incómodos.

Si. Hai moitas cousas que repensar: por exemplo, cando os homes cantamos sobre os malos tratos sempre o facemos desde a pel da muller. Sempre cantamos desde o home, e facelo desde a muller cando somos xustamente vítimas, uníndome “muller” e “vítima”, paréceme perigoso. Nun cárcere sería interesante que un home cantase desde o papel de maltratador. Como che pasaches de súpeto a facer algo así? Como construíches esa relación de poder? Por suposto, tes que ser moi bo para explicar iso en tres bertsos –fíxoo Unai Iturriaga no BEC en 2009–. Alí esténdese un gran espectro para cantar. Pero para abrirche camiño, tes que estar moi seguro de ti mesmo. Se tes dúbidas sobre si serás capaz de facelo en tres versos, é difícil tocar por aí. Sería un esforzo valioso, pero máis fácil de facer nun festival. Nos festivais ves as caras, xa sabes até onde podes seguir nese estiramento. A sensación inicial do campionato adoita ser o medo, non tentar caer, polo que é difícil buscar incomodidade. Pero teño ganas de tentalo. Gustaríame buscar esa seguridade.