Historiador por vocación?

Desde mozo tiña claro que quería estudar Historia, quizá porque desde pequeno tiven moi bos profesores na ikastola, entre eles Joseba Asiron, actual alcalde de Pamplona. Despois estiven oito anos na Universidade de Opus, primeiro en licenciarme e despois en tese, e enseguida namoreime da Historia Moderna. Despois de traballar cunha bolsa do departamento, fun co programa Erasmus a Siena e traballei durante un ano na Universidade de Pisa.

Cal pode ser o papel de Eusko Ikaskuntza despois de case 100 anos?

Eusko Ikaskuntza xurdiu en ausencia dunha universidade do País Vasco, co obxectivo de encher ese baleiro. Agora ten que repensar cal é a súa tarefa. Sempre foi un lugar de encontro de pensadores, investigadores e institucións e ten capacidade para iso. Con todo, ten que demostrar que a día de hoxe segue tendo esa capacidade. Desde os seus inicios, as principais institucións do Sur foron as impulsoras desta iniciativa, que se está levando a cabo conxuntamente por todos os territorios de Euskal Herria. Este carácter é inherente á organización e debemos aproveitalo.

Aquí, en Navarra, mellor co novo Goberno?

Polo menos recuperamos a relación. Houbo unha pausa con Barcina. Agora conseguimos retomar a relación directa co Goberno. Polo menos vemos que as portas están abertas de novo.

Sempre falaches das mulleres como historiadora?

A historia interesoume sempre, para comprenderme a min mesmo e á miña ao redor. Como muller, interésame a muller. Ao principio empecei a tratar o tema das viúvas, porque o director de tese propúxomo. Pensaba que non era feminista e parecíame que a perspectiva de xénero era reduccionista. Co paso dos anos, con todo, deime conta de que son feminista e de que a perspectiva de xénero é moi importante porque sempre nos clasificaron na Historia. Tamén vin claramente que o xénero é unha construción.

Por que o século XVI?

No século XVI sucedéronse moitos cambios e moitos dos cimentos da nosa sociedade actual asentáronse naquela época. Comeza a construción do Estado moderno. Chámaselle tempo confesional porque o Estado e a Igrexa van da man, e entón comezou o período de disciplina.

Pasa da Idade Media á Idade Moderna. Na Idade Media o poder estaba disperso en mans dos señores e no século XVI, cando xorden as nacións, os reis danse conta de que son eles os que teñen que asumir todo o poder. Neste sentido, comezan a confluír o poder político, económico, militar, relixioso… co fin de lograr un Estado forte e centralizado.

A familia era moi importante porque cada familia é como un pequeno estado. Se as familias funcionan ben, o estado funcionará ben. Para iso, cada un ten que ter moi claro cal é a súa misión, e a muller sempre estivo a disposición do home. O Estado comeza a marcar cal debe ser o comportamento da muller no ámbito público e privado. O adoctrinamiento e a disciplina da muller que se dá naquela época son moi violentos. A sociedade fai seu un discurso que vén de moito antes. É moi interesante ver que mecanismos pon en marcha para controlar á muller. Segundo este discurso, a muller é perigosa por ser intelectualmente máis débil, e para demostralo dan argumentos de “medicamento”. O moralista español Juan Luís Vives, por exemplo, dicía que cando unha muller queda embarazada, ao tomar a semente, se o seu estómago estaba quente, crearíase un home, e si estivese frío, unha muller. Concluía a teoría: “A falta de calor, a muller é máis estúpida de nacemento, máis asustada, máis débil, e ten que ocuparse de pequenas tarefas”.

Cando dicimos que lle falta un mergullo cando falamos dunha persoa, a idea vén precisamente de aquí. Prodúcese así un discurso paternalista. Deus deu ao home a capacidade de pensar e grazas a iso é capaz de controlar as súas paixóns, pero como as mulleres somos máis estúpidas, non podemos controlar as nosas paixóns e por iso debemos estar sempre a mercé dun home, primeiro o pai e despois o marido. Por iso as viúvas eran tan perigosas, porque non tiñan homes cerca e ademais coñecían as relacións sexuais.

A muller é a orixe de todos os males da sociedade?

Si. Este discurso non é novo. Pandora na cultura clásica, Eva no cristianismo, etc. No século XVI, o control sobre as mulleres, que sempre se estableceu, non foi máis que un aumento. Créanse ideais nos que se propón ás mulleres castidad ou maternidade. A Virxe é a culminación de todos os ideais, porque é virxe e nai á vez. É moi interesante ver como ás veces estes ideais chocan coa natureza das mulleres de Navarra.

En que choque?

Tras a guerra e a conquista, en Navarra quedaron unha chea de viúvas. Esta situación, ademais das desgrazas, ofrecía novas oportunidades a estas mulleres. Por primeira vez tiñan liberdade para xestionar as casas, os bens e as familias. En certa maneira protexíase legalmente. En Navarra establecéronse dúas figuras xurídicas: o usufructo de viuvez e a retribución ou dote. Aínda que o usufructo xa existe, e non só para as mulleres, naquela época permitía á muller a xestión de todos os bens que pertenceran ao seu marido. Pero para iso, a muller tiña que cumprir unha serie de requisitos: gozar do usufructo mentres se mantivese viúva e sen ningún tipo de relación sexual. Por tanto, mediante a lei de viuvez controlábase a conduta sexual. O usufructo podería perderse igualmente pola acusación de bruxaría. Neste sentido, obsérvanse multitude de historias internas das familias nos procesos, algunhas moi duras. Ás veces, por exemplo, os fillos denuncian á nai para quitarlla do medio e apropiarlla. O usufructo créase para protexer á viúva, pero ao mesmo tempo para garantir a unidade familiar. Desta forma, asegúrase en parte que o viúvo quedará en casa coidando aos seus fillos e non entrará ningún novo dono.

Tamén ocorría fóra de Navarra?

Tamén está presente noutros territorios como Cataluña e Aragón. Pero aquí hai unha segunda figura xurídica que reforza aínda máis o papel da muller: a remuneración ou o dote. Ao quedar viúva, a muller pode decidir gozar do usufructo ou recuperar o seu dote. A peculiaridade de Navarra era que o premio se recuperaba na súa totalidade. Non necesitaba dar parte á familia ou aos fillos do seu marido. As Cortes decidiron que as mulleres son donas do seu dote e que teñen pleno dereito a xestionala. Ás mulleres de aquí dálles un pouco máis de autonomía que ao resto de Europa.

Aí vese que os grandes ideais das mulleres chocan coa realidade. Os ideais reclaman á muller ser humilde, dependente, pero ás veces o seu comportamento na realidade é diferente porque tiña dereitos e o costume pesaba moito.

Estiveron máis protexidas as viúvas en Navarra?

No século XVI, en Navarra, as mulleres estabamos un pouco máis adiantadas en dereitos, sobre todo polo peso do costume. Non eran libres, nin moito menos, pero estaban mellor que en Italia, Inglaterra ou Castela. Non había grandes diferenzas con Aragón e a situación en Holanda tamén era a mesma.

Fálase moito do mítico matriarcado vasco. Pode influír neste carácter o que vostede contounos?

Non. Se o patriarcado é a superioridade dos homes, o matriarcado é o das mulleres e na Historia non se coñeceu nada semellante. No matriarcado, as mulleres exercían o poder no ámbito privado e institucional, algo que non ocorreu nunca. Cando moita xente fala diso, o único que pensa é o privado. En moitas casas mandan as nais, pero iso é porque ás mulleres tocounos a responsabilidade de coidar, e ademais vivimos con orgullo crendo que é o noso ámbito de poder natural. No fondo, é unha maneira de limitar o modelo de poder da muller. Dinnos que o facemos moi ben e que non funcionará sen nós, pero é unha trampa.

A clasificación de virxes ou putas, a mesma conta dos últimos 500 anos?

Tratei de explicar no libro como na Historia os discursos foron moi similares e para iso tomei dous momentos históricos para facer a comparación: a época da conquista e as palabras de Pilar Primo de Rivera na Guerra Civil. A linguaxe cambia, pero a mensaxe non. Os mecanismos sancionadores tamén eran similares: exclusión e castigo. No século XVI facíase unha “vergoña pública”: a muller espida sobre o burro e levábana polas rúas, golpeábana co látigo e a pregoeira que ía diante informaba dos seus pecados.

Na época da guerra facían algo así cos “vermellos”. Todos vimos mulleres testarudas, bebendo aceite de ricino, arrastrándose polas rúas, sufrindo as burlas e os berros da xente. Moitos procesos de bruxaría foron tamén meras sancións para o adoctrinamiento e a disciplina das mulleres, especialmente das viúvas.

E hoxe?

Estes discursos están moi interiorizados no noso ADN. Aínda que penses que es feminista, tes moitas contradicións internas. Coa maternidade, por exemplo. Moitos che ven desnaturalizado si chegas a certa idade e non es nai. Si es nai e apostas polo teu traballo, mal, porque es vítima do capitalismo. Se o fas ao revés e quédasche en casa, es vítima do patriarcado.

As mulleres, con respecto a outras mulleres, somos moitas veces máis duras que os homes. Temos este discurso máis interiorizado do que pensabamos e dalgunha maneira tentamos cumprilo. Cando vemos a unha muller que actúa con máis liberdade que nós, combatémola violentamente. Castigámonos a nós mesmos, e aos demais aínda máis.

Que proxectos tes para o futuro?

Quero adaptar a miña tese para publicala con Pamiela. Doutra banda, quero escribir sobre o feitizo e o capitalismo. As bruxas eran xeralmente mulleres normais que estaban fóra do sistema. En moitas ocasións, as matronas e os médicos chocaban cos médicos.