Non todos nacemos na mesma casa, nin nos criamos no mesmo árbore.

Eu recibín o gusto polo canto, a danza e a creación. Unha relación moi libre e juguetona co material transmitido. “Toma cancións, toma bailes, e feixe o que queiras, divírteche!”. Por iso, na vida, sinto máis preto de xente que ten ganas de xogar que de xente que naceu e creceu coa miña mesmo material. Non estou simplemente na lóxica de conservar e salvar este material, non se me ocorre que non se pode cambiar nada. O medo a perder a tradición faime enganchar. Porque é fácil inspirarnos porque non sempre nos fixemos o mesmo e xustificarnos dicindo que non hai que cambiar nada. Cando estás a crear non tes medo a perderche, créalo por amor a ese material inerte. A tradición é fermosa, dá pistas, formas, pero si non cambiamos que sexa porque non queremos cambiala, porque non hai que cambiala.

Cambiouche a estancia de cinco anos en París?

París é unha concentración de mundos, unha mestura de culturas diversas. É certo que pode vostede sentirse perdido, pero eu buscábao; Era unha máis entre xente de culturas diferentes e, por tanto, preguntábame que era. Tiven que explicar moito máis do que era ser vasco, que era moito máis complicado e profundo que ese folclore bucólico e o cóctel do terrorismo, e ter que explicalo deume a distancia. Notei tamén que non me aburría aquí máis que en París. Ás veces sentía que en Zuberoa pasaban moitas cousas, que tiña unha conexión rápida con elas, e que noutras ocasións non ocorría nada, pero iso tamén era bo. En París deime conta de todo o que ocorre aquí. Alí deime conta de que aterrara en París porque buscaba un sitio no que puidese vivir tanto como aquí. Pero sempre tiven claro que non quería vivir alí. Eu era feliz porque aproveitaba o tempo para gozar de París, para descubrir, para perder na cidade, pero cando vía á xente alienada cun ritmo de traballo pesado... Con sentimento e calidade de vida, aquí está o meu sitio para facer algo.

Que ten que facer o artista?

Acabo de escoitar na radio ao artista Pierre Chancel que a xente propón o que non ama, o que a xente pode amar. Que forma de chegar ao público a quen estás seguro de que che queres en intimidade? A min gústame ofrecerlle o que non é o que espera o público, que ten que ver co que espera o público, pero que abre outra forma ou punto de vista. Faciámolo con Amaren Alabak e o mesmo no teatro. Por exemplo, en Iparralde a miúdo a xente vai ao teatro a rir, e aínda que o que pasa na escena non é ridículo, a xente ri. Por iso, cando empezamos a preparar a nosa obra coas miñas outros dous amigos, dígolles que hai que ofrecer ao público a oportunidade de chorar, non para facer dano, senón para desatar nós. O traballo do artista é sorprender e cativar ao público, propor o que non espera e pódelle gustar.

Como as pastorais Ederlezi que montastes?

Coas pastorais Ederlezi ou Joxemiel Bidador, a xente pregúntase “É unha pastoral de verdade?”, e eu son bo co cadro, a etiqueta e ese debate. Interésame que cada un poida declinar á súa maneira esa forma de contar historias que nos chegaron ao longo dos séculos. A pastoral ten un lado lento, lento, pesado, inmóbil, que me pega ao fígado, pero ao mesmo tempo encántame o que ten no fondo. Por iso éme fermoso interpretar ese fondo á súa maneira. A Ederle comprendo que a pastoral era moi formal, que aos actores non lles fai falta falar. Si es un bo cantante e tes presenza en andar, podes montar igualmente unha pastoral que enxalza a Hitler, Xalbador ou Monzón. No teatro non podes dar unha réplica sen entrar no núcleo, na pastoral si. Podes facer algo moi bonito sen pensar si estás de acordo ou non co que dis. O día da función, Ederlez, comprendemos o que diciamos. Grazas á reacción do público démonos conta de que estabamos a contar unha historia bastante subversiva sobre a historia oficial.

É un subversivo que o eúscaro se xere no momento máis grave da historia?

O belo, o decorativo, son os últimos restos dunha cultura. A pastoral, xunto aos nomes das casas en eúscaro e os debuxos das ferramentas antigas, corre o risco de converterse na maior decoración da zona. Verás. De momento, a pastoral ten unha función social moi rápida. Debemos aproveitar o desexo de manter esa pel. O feito de que un pobo asuma a pastoral pode canalizar ao pobo, canalizar á xente do pobo, dar ganas de montar unha mascarada, e o orgullo de darlle esa forma pode empuxar a aprender eúscaro. A cultura é unha posible incorporación ao mundo do eúscaro. Para dar unha pastoral ou unha mascarada sempre será necesario o eúscaro. Cando non haxa ningún vasco, xa non haberá pastorais. Isto é o que retén un gran barco que non está cheo, pero que pode ser removido. O amor ao barco pode espertar as ganas de empezar a enchelo.

Na sociedade tres embarcacións diferentes son a música, o canto e o teatro. Vostede tenas todas no mesmo barco.

No mundo da arte de aquí, empezando pola pastoral e a mascarada, o tres teñen unha estreita relación. Utilizo as armas que teño para cantar no teatro, pero teño que aprender a liberarme das que traballei coa canción no teatro. Os suletinos somos cancións estáticas, moi dignas, e no teatro hai que liberar o corpo. A canción non me axuda a traballar no teatro pola forza. Figúrache, cantando non hei desgarrado nunca os votos, no teatro si. Na escena utilízanse técnicas moi artificiais para moverse cun aire de naturalidade. Nada hai que ver coa nosa maneira de falar ou de moverse na vida cotiá. Un actor ten que ter acceso a toda a complexidade que hai nel, ter a capacidade de facer saír a súa imaxinación, saber relaxar as múltiples censuras internas, estar por encima do desexo de ser sempre bondadoso e belo... É un traballo de toda unha vida.

E cando, como os da Casa, o traballo refírese á túa vida?

Cando a distancia entre a realidade e a ficción é pequena non é fácil, pero a ficción é un primeiro paso para aprender a tomar distancia e a xogar co que tes dentro. O meu personaxe ten, como eu, unha parella doutro país, pero os que eu utilizo para representar son todos os que temos dentro de nós. Amor, rebelión ante a inxustiza... de aí bebo máis que da miña propia historia persoal. No teatro, que se montou con outros dous amigos, reflexionamos sobre o feito de ser muller, comparando a falta de liberdade dos primeiros coa suposta liberdade dos actuais. Era o noso enredo máis íntimo e o desmoronamiento das historias das nosas esposas foi unha forma de avanzar. Non podo tratar puntualmente o tema da miña muller. A miña é para sempre e para sempre. Reteño as preguntas sen escapatoria destas esposas porque me emocionan profundamente. Cando vou visitar á familia do meu amigo a Alxeria e vexo ás mulleres de alí, alégrome de nacer onde nacín, pero aínda así, temos preguntas. Gustaríame traballar neles, compartilos, os problemas fundamentais da vida, que son parte da vida e que fan interesante a vida.

O teatro nacional vasco tamén fai interesante a vida?

Metinme na onda, pero estou encantado de ver aos promotores traballando de cerca. Hoxe é o día que chego a pór as preguntas que eles pon. Até agora non me preocupaba en absoluto. Con Amaren Alabak fixemos a Volta ao País Vasco a través do mundo asociativo, non profesionalmente. Non vía a necesidade de institucións e organizacións, ese era o modelo. Agora doume conta de que a obra de teatro esixe tempo, fai falta diñeiro, e sobre todo, que o motor é unha función artística para facer avanzar as cousas na sociedade. Encántame chegar á xente dando a mesma obra en toda Euskal Herria, compartir a mesma esencia en Zuberoa e en Álava. O teatro pode ser unha política de ordenación territorial, pode crear un Pobo, non un Pobo institucional, pero si un conxunto cohesionado coas mesmas imaxes, reflexións e referencias. O que era de pobo en pobo agora é na medida de Euskal Herria. Iso é o que necesitamos en Zuberoa. Aquí a xente aférrase ao seu país con gran rapidez, e moitos non ven necesidade doutra organización que a do pobo. Os que así falan, con todo, non se dan conta de que o que antes era un pobo por mil habitantes hoxe en día é unha porcentaxe, que antes o pobo de 500 vascos ten só cinco, que ao que tiña 50 granxas só quédalle un... Os mozos de aquí teñen unha forte relación co pobo, pero cantos son en cada pobo? Hoxe en día, o meu pobo non é nin Gotaine nin Atharratze, polo menos é Zuberoa, e estou a aprender que pode ser todo Euskal Herria, que compartir fainos pobo.

Querían compartir as Fillas da Nai?

O gran pracer, a inxenuidade e a gran liberdade que sentimos na Virxe María fixéronnos crecer moito. Andamos por todo o País Vasco, en festas coa xente, gomit, sen levantar o dedo meñique para atoparse cun canto. Eramos seis persoas, moi novas, con tempo e sede de morder, os aitamas dicíannos “Ides cantar!”... Que máis queriamos? Nunca vivín como un traballo, sempre pensaba “empecemos a xogar!”. Ao mesmo tempo, sentía que tiñamos unha etiqueta, “as mozas empezaban a cantar en Zuberoa...”, pero que queres, porque sendo chicas non podiamos facer coroa de home! Ademais, para nós non era unha reversión. Como dar forma visual á gran cantidade de cancións e materiais que nos deron desde a contorna? Como difundir ese patrimonio? Con estas preguntas abrimos o camiño, convencidos de que se compartía moito máis, renovando as formas e indo máis dentro no fondo.

“En Zuberoa tamén fandango”, entón?

Eu teño que andar, pero cando entrei en Zuberoa o que máis me gusta é pór os pés no solo e non no gudroine ou no pé. Por exemplo, teño unha admiración pola agricultura, unha fantasía, paréceme fundamental. No meu ideal, primeiro hai que dar resposta ás necesidades básicas e todo o que non sexa é máis que un bonus. Non sei si pódese vivir fóra desa función da alimentación, executando aos demais e comprando con diñeiro. En París era unha obsesión iso. Alí non hai terra, non hai herba, todo é un gudroín, todo é unha labazada. Ao entrar en París, observei que as cousas máis fermosas que amo nacen desta vida. A necesidade de cantar, os aires salvaxes dos pastores... están relacionados coa horta, as cabanas, o ritmo de vida de tempada. Eu percorro sempre, nunca na miña casa, non podo ter un centavo, pero cústame aceptalo. Agora estou a empezar a admitir que o que fago vale tamén, que ten unha función. Por iso, cando desvía a miña vida, non é para ter unha profesión fixa e estable. É unha necesidade moi nova. Prefiro desviar o meu camiño para acelerar o meu vínculo coa terra e coa vida.