No Museo dos Fiordos Occidentais non hai rastro da historia dos baleeiros vascos. Este lugar de exposición do patrimonio marítimo do pobo de Ísafjörður está situado na zona histórica de Neðstikaupstaður. Dous mozos acollen ao visitante no edificio do século XVIII e tampouco se sabe dos baleeiros vascos que foron asasinados en 1615 moi preto. Pero ao cabo dun intre miráronse e preguntáronse: “Spánverjavígin? ”

As nenas miraron con certa vergoña ao home de acollida. Xuño de 2014. Polo que entenderon, vén dun lugar que se chama Euskal Herria e que é precisamente o lugar onde morreron por unha pelexa que tivo lugar fai máis de 400 anos. O baleeiro vasco é un acontecemento que os islandeses estudan na escola e que se coñece como o “asasinato dos españois”. Ao parecer, este episodio do pasado provoca unha especie de vergoña nacional nun país historicamente caracterizado por unha baixa taxa de homicidio e criminalidade.

No verán de 1615 chegaron a Islandia 3 barcos vascos a cazar baleas. Entón non sabían cal sería o seu destino cruel. Con todo, este episodio non é máis que unha das relacións documentadas dos vascos con Islandia. A conexión dos vascos con Islandia materializouse principalmente nos Fiordos Occidentais (Vestfirðir). Os vestixios deixados polos baleeiros vascos atópanse ao norte do volcán glacial Snæfellsjökull, máis aló da entrada que escolleu Jules Vern para penetrarse no corazón da Terra.

Segundo o poema autobiográfico “Fjölmóður” publicado en 1625 por Jón Guðmundsson Jakintsua, en 1613 chegaron á rexión chamada Strandir os primeiros barcos vascos preparados para a caza da balea. Tras eles chegaron a Strandi moitos barcos de caza de baleas do País Vasco. Pero en 1615 o Rei de Dinamarca, que estaba baixo o seu reino, aprobou leis contra os vascos que cazaban a balea en Islandia, co fin de deixalos fóra do seu negocio. Da relación comercial entre vascos e islandeses, o rei non sacaba moito partido, e iso, por suposto, non lle gustaba. Segundo esas leis, calquera islandés tiña permiso para acosalos se os vascos prexudicaban o día a día dos seus habitantes.

O asasinato dos vascos

Pouco despois da aprobación da lei por parte do rei danés, a principios de verán chegaron á zona tres barcos guipuscoanos gobernados por Pedro Agirre, Esteban Telleria e Martín Villafranca. De feito, o ano de 1615 foi un ano duro en Islandia. Os xeos da costa non se derretieron até o verán e nos Fiordos Occidentais a fame continuou aumentando. Grazas ao acordo que mantiñan os baleeiros vascos cos islandeses, os baleeiros vascos tiveron a oportunidade de cazar unhas 10 baleas.

Aínda que nun principio as relacións cos veciños foron boas, parece que o ambiente se volveu un pouco máis malo, debido á actitude dalgúns dos lados. O 20 de setembro, a piques de partir, produciuse unha tormenta repentina e o xeo empuxou aos barcos ás rocas. Tres homes afogáronse. Outros 82 mariñeiros embarcaron barcas e remaron en busca de barcos máis grandes. Polo momento salvaron a vida.

Cando aterraron, os vascos reclamaron aos seus habitantes débedas de menor importancia. A cambio da graxa de balea que lles deron unhas semanas antes, querían conseguir algún exemplar de ovella para veciños famentos. O sacerdote Jón Grímsson rexeitou a petición dos vascos e foi golpeado polos homes de Martín de Villafranca. Nese instante torceuse para sempre unha atmosfera enrarecida.

Cando chegaron a Ísafjarðardjúp, os vascos decidiron dividirse en tres grupos. 50 mariñeiros de Pedro de Agirre e Esteban de Telleria pasaron o inverno cerca do Vatneyri. Cara á primavera lanzáronse sobre un pesqueiro inglés, fixéronse seus e conseguiron escapar de Islandia. Non sabemos si chegaron a Euskal Herria.

Baixo o mando de Martín de Villafranca, divididos en dous grupos, tiveron outro destino. Os catorce homes que se embarcaron coa súa barca mirando ao fiordo de Dōrafjörður chegaron ao pobo de Dita. No camiño, roubaron varias cousas para sobrevivir nunha zona de pesca danesa abandonada. Na súa fuxida chocaron cos seus habitantes e mataron a todos os mariñeiros. Os 18 mariñeiros restantes, con Martin de Villafranca á cabeza, quedaron na illa chamada Æðey, coa intención de pasar alí o inverno.

Tras o incidente co cura, o líder de Ögur, Ari Magnússon, convocou unha asemblea para tomar medidas contra os baleeiros vascos e reuniu a medio centenar de persoas para atacar aos vascos. A noite do 13 de outubro varios mariñeiros da tripulación de Villafranca foron asasinados na illa de Æðey. Os fugitivos foron interceptados en Sandeyri, preto da pequena illa, refuxiándose nunha cabana.

Indefenso, un dos homes de Magnússon feriu o capitán donostiarra cunha machada. Lanzouse ao mar e tentou nadar, burlándose dos islandeses e cantando. Nadaba como un “can de mar ou un truco”. De feito, poucos saberían nadar naquela época en Islandia, porque neses fríos mares era imposible. Martín de Villafranca non se detivo ata que lle golpearon na cabeza cunha pedra, segundo relatou o propio Martín de Villafranca. Atrapárono, levárono a terra e cortáronlle o pescozo ao embigo cun coitelo. O resto dos mariñeiros vascos, tamén ao cuarteo, encheron de pedras as tripas e arroxáronas ao mar, unha a unha, dun deses abismos esbrancuxados tan típicos de Islandia. Jón o Sabio, cuestionando a versión oficial, escribiu que os islandeses tiveran unha actitude implacable cara aos vascos.

Xacementos

A rexión de Strandir significa “Costa” en islandés e desde outrora foi unha das zonas máis remotas da costa noroeste de Islandia. Na actualidade, na zona viven ao redor de 800 persoas. No fiordo Steingrímsfjörður hai unha granxa chamada Hveravík. O istmo Strákatangi, aos seus pés, conservou durante séculos un tesouro oculto. Alí atópase o xacemento arqueolóxico máis importante deixado polos baleeiros vascos, á altura de Hólmavik, alén do fiordo.

Ragnar Edvardsson, arqueólogo da Universidade de Islandia, é probablemente a persoa que máis estudou o ronsel que deixaron os vascos en Islandia. Estudou especialmente a estación da balea de Strákatangi mediante escavacións arqueolóxicas. Segundo o investigador, aínda que orixinalmente foi construído e utilizado polos vascos, pode ser reutilizado durante anos por cazadores holandeses e ingleses.

O verán pasado, Edvardsson ofreceu senllos tours guiados polos xacementos. Ademais de no Strákatangi, tamén atopou restos de estacións baleeiras nas illas de Kóngsey e Strakéy, non moi lonxe de alí. Segundo o arqueólogo, “tendo en conta o tamaño da estación, é un misterio por que non menciónase en ningún documento da época. O silencio é absoluto. E iso é moi raro tendo en conta que a actuación dos vascos foi unha operación industrial”. Por tanto, non é de estrañar que haxa outros xacementos non documentados nos arredores.

Ruta dos baleeiros

En Pingeyri tres nenos xogan no porto. En xuño os días son interminables e os nenos aproveitan todas as horas de luz para estar na rúa. Tratan de atrapar as estrelas de mar, coa metade do corpo no peirao e a outra colgando sobre a auga. O pequeno pobo atópase camiño de Reykjavik a Ísafjörður, a uns 200 quilómetros da capital. Moitos vascos pasaron moi preto de alí, fai 400 anos.

A rexión de Strandir mantivo desde tempos inmemoriais unha estreita relación coa bruxaría, cuxos habitantes sufriron con frecuencia a persecución da igrexa. O propio Jón Guðmundsson escribiu varios libros sobre feitizos e crenzas, e foi condenado ao exilio por bruxaría. Así lembrou a Einar G., historiador da Universidade de Islandia. Pétursson recibiu en abril de 2015 no Congreso da Biblioteca Nacional de Islandia para conmemorar o IV Centenario dos acontecementos. Tamén levou a cabo un acto simbólico de reconciliación co fin de derrogar no século XXI a lei aprobada contra os vascos. O acto tivo lugar no Museo da Bruxaría e Encantamento Islandés de Hólmavik, coa presenza dos herdeiros dos protagonistas de ambos os lados da matanza.

En Islandia a caza da balea está aínda autorizada. Afortunadamente, hoxe en día son máis os que se cazan con cámaras fotográficas que os que se cazan con arpones. Cada día salguen varios barcos do porto de Húsavík, ao leste dos postos de caza dos vascos. Os turistas utilizan hoxe os mesmos barcos de caza que na década dos 70 para que os turistas vexan a balea. Algunhas destas saídas están dirixidas por un home chamado Robert.

Tal e como se lembra no Museo da Balea desta localidade, “os vascos foron os primeiros europeos que estableceron a caza organizada de baleas en augas islandesas. Nos Fiordos Occidentais”. Robert coñece a historia dos baleeiros vascos, pero trata de evitar o asasinato dos vascos. Unha vez máis, esta vergoña nacional ou similar respírase sobre o barco. Unha vez finalizada a visita, chama ao capitán Hörður para contarlle que foi un vasco durante a visita. Hörður é de San Sebastián e el tamén escoitou, por suposto, sobre Martín de Villafranca. Inclinando un pouco a cabeza como un xesto de respecto, quixo render homenaxe á fama dos navegantes vascos: “Mariño valente, despois”.

A última parada da viaxe na ruta dos baleeiros vascos está en Reykjavi, a capital do país. No Instituto Árni Magnússon da Universidade Háskóli Íslands gardaron tres xoias. Son dicionarios vasco-islandeses escritos a principios do século XVIII, testemuñas inigualables da relación dos vascos cos islandeses. Nun destes dicionarios, na esquina da páxina, está escrito o nome do mamífero que os vascos nos mergullou nesta viaxe, en eúscaro e islandés, como unha homenaxe eterna: “Dispoñibles: Hvalur”.