Territorio que se cruza desde Euskal Herria para trasladarse a Cataluña e desde Cataluña ao País Vasco. Esta definición sería a que Aragón tomaría no seu dicionario persoal. A zona de Gallur, que comeza ou termina e acaba preto de Fraga, ou empeza, que os pancatalanistas perdóenme de paso. Con todo, un consello práctico: a viaxe a través de Huesca é moito máis efectivo e económico. De feito, a escritora aragonesa Ánchel Conte foi localizada, non en balde, en Barcelona, o destino deste traslado, e cos seus desprazamentos ao seu país de orixe, onde reside nos últimos anos.

A Xunta non necesita grandes escusas, pero temos unha boa, neste caso: traducir ao euskera unha colección de poemas, Tempo e días, a segunda de Conte, de 1996. “O primeiro libro que volveu do aragonés”, segundo o tradutor Joxemari Sestorain, que participou na xunta. Ese é o trazo distintivo de Conte, que escribe en aragonés. Nacido en Alcolea de Cinca en 1942, podíanse atopar vestixios do aragonés no léxico do castelán, nas formas sintácticas, na conxugación dos verbos. O avó, fundado cara a 1880, ao envellecer, ao perder a cabeza, recupera o aragonés: só falaba. Pero Conte colleu o coñecemento cando foi profesor a Ainsara: os alumnos dos pobos de ao redor non falaban en castelán, “eles ensináronme o aragonés”.

Desde entón non o deixou, pero “non me pelexaría só por salvar unha lingua. Impórtame a xente. No caso da xente que fala aragonés, hai que salvar a esa xente con esa lingua”. Coñeceu a destrución do territorio durante os anos de Ainsa, programada. Corenta escolas pecháronse en tres anos. As familias venderon as súas vacas, abandonaron as súas casas e retiráronse a Barbastro. Os encoros non só eran fungxible, a enerxía trasladábase logo ao País Vasco e a Cataluña. O bosquecillo acabou coa transhumancia. Un Gobernador Civil definiulle a provincia de Huesca, sen ningún tipo de reparo: ao norte, branca, estacións de esquí; ao centro, azul, encoros; e ao sur, amarela, campos de trigo. “Si as guerras exiliadas fosen poucas, case a metade da poboación, a destrución franquista foi terrible, o territorio foi deformado, case evacuado. E aí xurdiu a miña conciencia do territorio”. A lingua, por tanto, pero tamén a cultura, a economía, a defensa dos dereitos fundamentais.

Hoxe en día o aragonés ten un panorama negro, “pode estar nos últimos”. En total, serán 25.000 persoas as que se pronuncien ao longo do día. “É certo que a conciencia lingüística ha aumentado nas cidades. Nos pobos fálase menos que hai corenta anos. Ademais, os novos falantes non teñen credibilidade fronte aos patrimoniais”. Logo hai unha gran variedade de dialectos, “algúns filólogos defenden que o aragonés non existe. Só unha academia pode arranxalo. Creando dous paraestándares, o leste e o oeste, co obxectivo de conformar un estándar único co tempo. Algo parecido ao que fixeron co occitano”. Pero entre as institucións que defenden a linguaxe, a guerra é total: “Por exemplo, no tema da ortografía, as propostas son radicalmente diferentes”. Un conflito, por tanto, entre falantes, entre institucións. E tamén entre os políticos.

Para Conte, en cambio, a solución chegará do Goberno: “É imprescindible a cooficialidad nos lugares onde se fala aragonés e a aprendizaxe obrigatoria, se se quere, de forma progresiva”. Os partidos agora queren buscar o consenso, que todos renuncien a algo: “Pero nada ou pouco, elixir entre eles non ten sentido; neste caso, poucos non serven para nada”. Engadirá que a linguaxe non se pode patrimonializar, non pertence a ninguén, senón ao que fala. “A lingua e a nación non se poden considerar iguais, tomando a lingua como aceno de identidade, case etnicista. O aragonés non é só o que fala aragonés. O nacionalismo aragonés ha contribuído, ben, a espertar a conciencia lingüística. Pero ao principio no Consello d’a Fabla Aragonès había xente de todo tipo, incluídos os do PP, e agora só están os do CHA”.

Sabe que non é unha idea demasiado directa, pero cre que o aragonés é a vítima do catalán. O pancatalanismo fixo moito dano ao aragonés: “O catalán non está en perigo en Aragón, porque hai sete millóns de falantes alén da fronteira, en Cataluña”. Di que a política expansionista dalgúns partidos cataláns considérase un ataque: “O anticatalanismo é endóxeno en Aragón, pero tamén exóxeno. Existiu desde sempre, pero agora estase revivindo en niveis sociais nunca antes coñecidos. Algúns non entenden que un aragonés que fala catalán pode sentirse aragonés e non catalán. Esa idea dos Países Cataláns non é benvida por parte da maioría de Aragón”. Esta nova situación trouxo consigo, entre outras cousas, a modificación da Lei de Linguas en 2013, coa conseguinte perda dos nomes de quen antes eran tan tranquilos como o catalán e o aragonés –lembremos, pasaron a ser o LAPAO e o LAPAPYP, é dicir, a Lingua Aragonesa Propia da Zona Oriental e a Lingua Aragonesa Propia dos Pireneos e da Zona Prepirenpirenaica–. Conte engade: “Se o catalán non se falase en Aragón, o aragonés hoxe sería oficial en todo Aragón”.

Tempo e días

Pero volvamos á literatura, á nova colección de poemas traducida ao euskera. En palabras de Sestao, “en canto ao tema, a primeira parte é un longo canto de eresia, xa que Ánchel perdeu ao seu compañeiro mentres facía labores agrícolas na súa mocidade. Na segunda parte trata as cousas do amor e do tempo”. Así, o libro describe fundamentalmente a relación entre dous nenos, os primeiros poemas do franquismo datan de 1969. “Neses anos as relacións sexuais entre persoas do mesmo sexo estaban prohibidas por lei e había campos de concentración en España para castigar e encarcerar á xente de LGTB. E, por suposto, tamén estaba a familia do seu amigo”. Había que ter coidado con ese asunto, por tanto, “e hai que ter coidado, en certa medida”, di Sestao.

Unha cousa é a persoa pública, sabia, activista, e outra o poeta Conte. Nótase deseguido. “Para min a poesía, a escritura, non é militancia, salvo nunha cousa: na linguaxe. Pero na poesía móstrome tal e como son, en solitario comigo mesmo, non falo de programas políticos”. Comezou a escribir poesía nos tempos de Ainsa: “Ser homosexual non era fácil nun pobo tan pequeno como Ainsa, nos 60; estabas obrigado a vivir dentro de ti”. Neste contexto nace a poesía, “probablemente por unha sublimación: Toda a poesía que se lle dedica a Antonio é de igrexa, nace dese renacer, de encomiar o que me faltaba. Tiña unha necesidade de compartir, de espirme en parte”. Nese sentido, ten un poema que cantou Mai, Labordeta-eta, e que conta daqueles tempos. “Tentaba falar o máis claro posible. Pero, claro, naquela época podíase falar da maneira máis clara posible”. Preguntado pola fotografía da súa portada, si, é Antonio, o mesmo que aparece nun poema: “Hoxe mergulloume nos seus recordos no voso patio / na única foto que vos fixen no último verán”. Pero non o ves claro, a imaxe é difusa: “En 1996 non me atreveu a pór esta foto, agora tamén me custou pola. Por respecto á familia de Antonio, e a Antonio: con que dereito poño eu esa foto despois da súa morte”.

A xunta comeza a estirarse e, finalmente, a impresión de que é o que fai que descoñecemos aos nosos ollos porque escribe en aragonés. Polo demais, atopámonos ante unha persoa de gran autoridade que pode falar diso con toda tranquilidade. Antes de despedirse, o 27 de novembro presentaba un libro, unha invitación. A ver si ese libro é o que se anunciou, un libro sobre a súa vida. Non, pero que o fai. Non falta material. Baseándose na biografía do seu pai, levou unha vida dobre, tivo unha filla en Francia; foi garda civil, á vez que maqui. Cando se decatou disto último comprendeu por que no pobo os ricos miraban mal a Ánchel, pero ben, os máis pobres. “Se algunha vez chego a polo en papel, avisareiche”. Niso despedímonos.