De onde xurdiu a idea do libro?

Saíu á rúa á hora de organizar os actos do 50 aniversario das ikastolas navarras. Na Asociación de Ikastolas de Navarra (NIE) creouse unha comisión para organizar todo isto, e considerouse oportuno publicar un libro que reflectise o percorrido de medio século. Fixéronme o encargo e dixen que si, porque teño un tema que me gusta moito. Permitíronme establecer o contido do libro, e iso tamén é de agradecer. Neste sentido, é de destacar que, ademais das contas de medio século, recompilei algunhas historias anteriores, xa que pola contra dificilmente se entende o movemento das ikastolas: O traballo de Campion e outros euskaltzales do século XIX e, sobre todo, as clases de pre-guerra vascas.

Dedicaches o primeiro capítulo do libro a eses pioneiros.

Si. Campione fixo un gran esforzo para fortalecer o eúscaro que estaba en perigo de extinción, a través do Colexio de Eúscaro de Navarra. Campion resumía a súa inquietude cunha frase: “Ímonos uns e non vén ninguén”. Pois ben, nos anos 30 coñeceu a creación da Escola Vasca de Pamplona e dixo: “Uns ímonos, pero outros veñen”. Nos anos previos á guerra, algúns euskaltzales viron claro que o futuro do eúscaro xogábase na escola. Por iso xurdiron as escolas vascas de Pamplona, Estella e Elizondo. Desgraciadamente, todo isto terminou o 18 de xullo de 1936. E, afortunadamente, 30 anos despois, outros soñadores comezaron a traballar para crear as ikastolas actuais.

Traballaches moito. Que pasos deu e que medios utilizou para contactar cos creadores?

Por unha banda, analicei a documentación. O das ikastolas, o das escolas vascas antes da guerra… Despois, visitei todas as ikastolas para reunirme cos que coñecen ben o percorrido de cada unha: creadores, profesores, responsables actuais… Eses testemuños foron fundamentais. “No lugar que máis che guste non hai versos”, di o refrán. Pois ben, nos últimos meses estiven así: ocupado, porque tiña que facer un libro ademais do traballo habitual, pero contento, moi interesante e enriquecedor. É un desexo de dar a coñecer a historia das ikastolas e, sobre todo, as historias das ikastolas.

Os tempos en que se xestou o movemento non eran fáciles, e esas persoas tampouco serían fáciles...

A creación da maioría das ikastolas foi realmente sorprendente: sen libros, sen profesores titulados, sen legalizar… Carencias en todos os sentidos. E fixéronos en lugares moi curiosos: nunha vaquería, nun vello galiñeiro, no Champiñonero, nun recuncho escuro do antigo convento do pobo… Era unha época de moita épica. Visto desde a atalaia de hoxe, pode ser mesmo divertido. Para os que o vivían era bastante duro. Iso demostra a forza e ilusión que tiñan aqueles euskaltzales.

Algún exemplo desa dureza?

Nalgúns pobos as autoridades, os profesores da escola e moita xente do pobo atacaron á ikastola de forma implacable e, en moitos casos, moi sucia. Sobre todo en Tudela, Viana e Lumbier.

Nos seus discursos fala vostede frecuentemente daquela pasaxe de Jesús Atxa.

Nestes 50 anos, as ikastolas navarras percorreron un camiño abrupto, co vento sempre en contra, e non só na escuridade do franquismo, tamén despois. Jesús Atxa, impulsor das ikastolas de aquí, resumiu o Premio Manuel Lekuona co seu ex-lehendakari Sanz ao seu lado: “En Navarra realizáronse varias autoestradas nos últimos anos para que ao coller o coche poidamos ir máis cómodos. Os vascos, en cambio, temos que seguir polos camiños estreitos e laboriosos de sempre. Para cando as autoestradas?”.

Que etapas diferenciarías nesta historia de 50 anos?

A maioría das ikastolas xurdiron na década dos 70. A seguinte vez viñeron as legalizacións e no 90 empezáronse a facer colexios dignos. Este pode ser o resumo máis claro.

Dirías que as ikastolas teñen o mesmo carácter que nun principio?

As características principais das ikastolas son, na miña opinión, tres: a defensa do eúscaro e a cultura vasca, a aposta por unha pedagoxía innovadora e a participación dos pais e nais. É certo que a sociedade cambiou moito nas últimas cinco décadas, pero esas características están moi presentes nas ikastolas.

En canto ao futuro, que reflexións fas?

As ikastolas demostraron que ofrecen un ensino de alta calidade. Mantéñense as características mencionadas e séguese considerando a calidade como o compás principal. Creo que iso vai garantir o futuro das ikastolas.