Si houbo un luns negro na historia recente da economía vasca, iso foi o 21 de outubro de 2013: Fagor Electrodomésticos interrompeu os pagos e enviou ao paro a 1.800 persoas. O Goberno Vasco afirmou que se trataba da "peor noticia económica do ano". Hai xusto dous anos, a histórica cooperativa de Mondragón atopábase inmersa nun sanguento proceso concursal. Agora, a CNA está en mans da multinacional holding, que se converteu nunha sociedade anónima. Dun fío quedaron pendentes os aforros dalgúns e os postos dos que non foron “recolocados”.

O caso de Fagor Electrodomésticos non é habitual no mundo do cooperativismo, que tivo unha gran resiliencia ante o desemprego, pero si mostra a escala da crise. Nos últimos sete anos, os seus xefes pecharon as portas das súas fábricas en numerosas empresas capitalistas convencionais. Un dato: En Álava destrúese o 30% do emprego industrial desde 2008.

En Álava, a fuxida das multinacionais foi brutal, e en ocasións recibiron polainas con diñeiro público no peto, como demostra o caso de Daewoo Electronics. Pero esta tendencia tamén influíu noutros lugares: Na Sakana, por exemplo, ao comezo da crise, os peches de Arfe, Isphording e Gamesa abriron un pico enorme. En Gipuzkoa, a industria autóctona foi unha das máis afectadas, e en Bizkaia, especialmente, o sector do metal.

Na época de crise e reconversión industrial, iniciada a mediados dos anos 70, foron moitos os que tomaron o camiño do cooperativismo. Nestes anos, o sector industrial vasco perdeu o 20% do emprego, mentres que nas cooperativas do grupo Mondragón o traballo seguiu en auxe. O número de sociedades anónimas que nos anos 80 convertéronse en SAL ou asociacións de traballo para o mantemento dos postos de traballo tamén foi moi elevado e os traballadores pasaron a ser donos da empresa a través desta figura xurídica.

No contexto actual, cando a economía social –e cada vez máis transformadora, solidaria…– ten máis eco, os traballadores e traballadoras de empresas significativas atoparon moitas veces pecha a vía para abordar estas solucións, e en comparación coas pequenas iniciativas, non son tantas as empresas de tamaño medio e grande que puxeron en marcha este tipo de procesos. Por que? Quizá teña que ver que o seu nivel de endebedamento, a súa dependencia do investidor ou do capital estranxeiro, ou que nos poidamos atopar ante a crise máis complexa que se produciu nunca.

En calquera caso, os traballadores recorreron dunha ou outra maneira a diversas fórmulas: algúns tentaron facerse coa empresa, outros abordaron o seu problema desde o peito nos tribunais, pero todos actuaron en defensa dos postos de traballo en lugar de tirar os pulmóns. A continuación, medimos a presión atmosférica dalgúns deles.

Azkue (Azpeitia): abaixo a arriba

Por diante: Anómimo societario da industria do moble, que en 2008 contaba con 200 empregados.
A continuación: Na medida en que se convertan en SAL ou Asociación de Traballo, prevese un persoal de entre 80 e 100 persoas en 2016.

Situada no barrio de Urrestilla de Azpeitia desde os anos 70, Azcue era unha empresa histórica e de referencia na localidade. Excitado polo auxe dos inmobles, realizou grandes investimentos e contratacións durante a bonanza de principios da década de 2000. Pero cando estalou a burbulla en 2008 foi o primeiro problema, cunha facturación de até un 60%. Moitos consideran o peche e a reapertura da planta como un "exemplo de xestión ascendente", dixo o administrador concursal. A maioría dos despedimentos foron pactados e o comité de empresa sempre tivo a oportunidade de renovar parte da súa liña de negocio no horizonte.

Dous anos, tres roubos e dous millóns de euros máis tarde, en xuño celebrouse a festa de inauguración do novo Azkue –esta vez coa letra “k”– por parte das persoas socias traballadoras da sociedade laboral, que lideran a maioría do capital da empresa. No que vai de ano, 50 persoas traballarán na construción de parqués e mobiliario urbano, e o reto é facer fronte ao déficit inicial.

Troquenor (Sondika): os pagáns da crise

Por diante: Troqueleria do Norte, S.A., empresa de automoción, traballaban 100 traballadores.
A continuación: Despois das longas actividades de ocupación e acampadas, permanece pecha.

O 18 de xuño de 2013 ouviuse máis forte que nunca o berro “Troquenor ez itxi!” ante o valo da fábrica. No interior, en cambio, atopábase o “silencio de morte”. Aquel día a Ertzaintza despediu do pavillón a 120 traballadores, tras dous encerramientos para evitar a expropiación das máquinas: “Nós somos os pagáns desta situación, estamos no peor sitio”, dicía un dos traballadores, excitado. Ao día seguinte volveron, a pesar de que a porta estaba pechada.

Era o penúltimo capítulo dunha longa historia. O estampador de troquénor quedou para sempre en decembro de 2012, tras varios anos de Expedientes de Regulación de Emprego. O propietario tiña débedas de millóns de euros, unha gran parte delas a entidades públicas e outra a traballadores, xa que na fase de liquidación non pagara ningún soldo. Tamén estudaron a posibilidade de crear unha asociación de traballo, pero en balde. Finalmente, un xuíz de Bilbao autorizou os despedimentos e fixou as indemnizacións mínimas derivadas da reforma laboral.

Koxka (Iruñea): Concursantes difíciles

Por diante: Estaba en mans dun fondo de investimento estranxeiro e contaba cun persoal duns 250 traballadores.
A continuación: Os traballadores tentaron facerse coa propiedade, pero finalmente foi adquirida por un grupo de investidores que a esgotaron. Espérase que para finais de 2015 xoguen 100 persoas.

O exemplo de Koxka, empresa que fabrica os conxeladores, mostra que en ocasións ser dono do seu traballo non depende só da vontade, sobre todo cando soa o son do txin txin.

Nos albores da crise, a dirección da empresa, ELA, ESK e LAB, denunciaron a persecución sindical e despediron a case 300 persoas das plantas que tiñan no polígono Landaben de Pamplona e en Peralta, baixo o nome de Kobol. O tribunal revogou a decisión, pero para entón o seu futuro estaba xa en mans dun capital de risco dos Estados Unidos. Isto, tras engordar o cataru, deixou á empresa asfixiada de débedas –os representantes da multinacional tiveron que fuxir pola porta traseira da fábrica, literalmente, ao ver que estaban rodeados polos obreiros–.

Logo chegou a hora de presentar candidatos para a posta en marcha do negocio e os traballadores avanzaron un paso: 108 membros iniciaron o proceso de creación do SAL ou asociación de traballo. Na súa opinión, a empresa é viable e para iso elaboraron un plan. Tiveron á vez a competidores duros: un equipo formado por ex directivos e investidores de gran potencia. O xuíz fixouse na "diferenza económica" entre ambas as opcións e desde mediados de outubro uns 50 traballadores comezaron a producir para a empresa Grupo K Refrixeración.

Laminaciones Arregui (Vitoria-Gasteiz): travesía dos tribunais

Por diante: Celsa Atlantic despediu a 352 persoas en 2012.
A continuación: O maxistrado anulou a decisión despois de dous anos de litixio no que se lle xulgaba culpable de asasinato. A día de hoxe, os traballadores continúan coas ameazas de despedimento dos seus traballadores.

“A loita de Laminaciones Arregui (Celsa Atlantic) demostra que a defensa dos dereitos dos traballadores e traballadoras merece a pena con convencemento e honestidade”. O sindicato ELA mostrouse orgulloso do vivido na planta da acería de Vitoria-Gasteiz. A pesar das numerosas mobilizacións que xa se levaron a cabo, a verdadeira ezpata-dantza comezou en 2012, cando se puxeron en circulación 91 persoas. No medio da folga e as negociacións, a empresa lanzou unha peaxe: ou aceptaron as condicións ou os 356 compañeiros á rúa. Tamén tentou dividir o relatorio convocando asembleas ilegais. Moitos terán o 9 de xullo de 2012 marcado en vermello. Aquel día, na porta da fábrica, moitos descubriron todo o significado da palabra “escarol” entre as xemas de ovo.

Son moitas as iniciativas postas en marcha polos traballadores para denunciar a súa situación, pero tamén hai quen percorreu a pé o camiño até chegar a Barcelona para falar cos principais do Celsa Atlantic. Pero o camiño máis longo e frutífero foi o dos tribunais. O Tribunal Superior de Xustiza do País Vasco e o Tribunal Superior de Xustiza de España tombaron de forma consecutiva as decisións e recursos da empresa. A finais de outubro, tras dous anos e medio de travesía, os traballadores de Laminaciones Arregui volveron aos pavillóns do polígono Betoño e de Urbina contentos, pero atentos ao que poida chegar.

Inasa (Irurtzun): o buxán xigante

Por diante: A empresa de capital-risco Baikap adquiriuno en 2010 e puxo en marcha o proceso de desmantelamento da planta de aluminio.
A continuación: Os traballadores protexeron á maquinaría co muro popular. Actualmente está pecha.

Nunha pequena chabola de plástico e madeira, os traballadores de Inasa enfróntanse ao frío cun caldo quente á porta da fábrica. Estamos en maio de 2013, día de folga. Unha semana antes moitos traballadores e cidadáns practicaran a variante laboral das “murallas de pobo” para que non levasen as máquinas e conseguíseno.

Desde que en 2010 a empresa de capital de risco Baikap asumiu o proceso de desmantelamento gradual do Inasa: primeiro as baixadas salariais, despois da aplicación da reforma laboral de Rajoy, o expediente de regulación definitiva de emprego para 155 persoas… O último foi a poxa de máquinas por internet. Para os traballadores, con todo, existían investidores para a posta en marcha da planta: “O que pedimos é tempo”, repetían. Pero un día calcinado de agosto de 2013, tres trailers enviados por unha multinacional a distancia entraron no pavillón coa axuda da Garda Civil, deixando só un enorme oco na zona onde se atopaban as máquinas.

Mobles Salcedo (Viana): redención cooperativa

Por diante: A empresa de fabricación de mobles pechou as súas portas e anunciou que deixaría na rúa a 132 persoas.
A continuación: Os traballadores crearon a cooperativa e xa está en marcha cun grupo de socios de 50 persoas.

A finais dos anos 60, 144 familias trasladáronse de Torrecilla de Cameros (A Rioxa) a Viana (Navarra), forzadas por Mobles Salcedo. Case medio século despois, moitos dos seus sucesores son propietarios da empresa.

Entre 2008 e 2012 Mobles Salcedo reduciu a súa facturación de 22 millóns a 3,8 millóns. Cando a empresa se declarou en quebra, 49 traballadores declaráronse en concurso de acredores e decidiron pór en marcha a cooperativa. Non foi nada fácil: cada un tivo que pór diñeiro do seu peto, capitalizando o paro, recortar un 20% o soldo e renunciar ao non cobrados, pedir hipotecas, usar chaquetas de neopreno no canto de calefacción… A empresa que pasou a ser SCCL Mobles Viana foi fundamental para levar a cabo o apoio das Empresas de Economía Social de Navarra, así como a garantía de 700.000 euros da entidade financeira.

TS Fundiciones (Zestoa): a chave da solidariedade

Por diante: Cando se puxo en marcha o duro plan de reconversión e quedou en fase de liquidación, aceleráronse as protestas e os peches.
A continuación: O grupo Gonvarri comprouno, tras chegar a un acordo nos compromisos de readmisión de extrabajadores.

A paciencia dos traballadores de TS Específicos terminou o 29 de abril de 2014: “Haberá que romper a porta por detrás… Entra como se poida”, dicían cos nervios estériles na man. Co peche de dous días lograron subir o ton da loita que mantiñan até entón e chamar a atención do Goberno Vasco dalgunha maneira.

No polígono Sansinenea da Conca de Zestoa, dous anos antes iniciouse a vía crucis do TS co cambio de consello de administración. A principios de 2014, a dirección anunciou a liquidación da empresa e a saída de 156 traballadores da mesma. Coa solidariedade da cidadanía de Zestoa e da comarca, os traballadores do TS demostraron unha gran capacidade e forza de mobilización. Reflexo diso é o gran número de cidadáns que se congregaron no exterior cando se encerraron no pavillón, ou as 4.000 firmas que se presentaron ante o xulgado para non pechar a empresa. En maio de 2015, a filial Iraeta Wind do grupo Gonvarri gañou o concurso de acredores e comprometeuse a investir máis de 5 millóns de euros na reapertura da planta. A noticia trouxo esperanzas a Urola, xa que o traumático peche de Corrugados, en Azpeitia, segue sendo moi lembrado por moitos.

O bertsolari participaba no acto organizado na praza de Zestoa para celebrar a apertura de TS Usan, baixo o título “… no momento no que se aperta o alento / respírase tranquilo”. Pero tamén quedou claro que os traballadores teñen “os pés no solo”: “Seguimos coa mesma incerteza, temos un investidor, pero temos un longo camiño por percorrer, o máis difícil, porque nesta fase de apertura non imos entrar todos. Vai ser un drama para moitas familias, porque o paro se nos está acabando”, di Miguel Romero, que leva case 20 anos traballando no TS. Na páxina de Facebook dos traballadores do TS pódese ler un último comunicado lacónico escrito en outubro de 2015: “A moitos de nós o paroa acaba agora. Terrible, pero esa é a realidade. Temos que pensar en pedir un subsidio…”.