Nos últimos anos Iñaki Olaizola estivo investigando en profundidade a nosa relación coa morte. Froito diso son dous libros, o último deles editado este ano , Morte, ritual funerario e loito en Euskal Herria (A morte, o ritual fúnebre e o duelo en Euskal Herria).

Dis que hai dous modelos de vida da morte contrapostos: o tradicional, en gran medida ligado á relixión, e o biográfico.

Son extremos e hai moitas posibilidades entre eles. É neste intervalo onde se sitúa a maioría da xente.

Vostede mesmo inventou o adxectivo “biográfico”?

Creo que si. En definitiva, a morte está relacionada coa propia vida. E cando digo a morte, refírome a un tempo, a un momento concreto para non morrer. Nun momento dado dásche conta de que estás na última etapa da vida e as mentalidades cambian. Hoxe en día adoitamos morrer de vello. E normalmente, despois dun longo período de enfermidade ou dependencia. Vivimos unha media de 6-7 anos na dependencia. É un problema social importante que as institucións e as leis deberían ter en conta.

Das conversacións que fixeches no libro despréndese que máis que á propia morte, temos medo ao proceso previo.

A maioría da xente teme morrer mal que morrer. Cal é a morte de calidade? Pois aí están os dous modelos. A idea da Igrexa segue vixente: unha morte de calidade necesita sufrimento. Redacción. Eu creo que case ninguén cree niso hoxe. Moitas persoas, e sobre todo as mulleres, que saben ben o que é ser coidadoras, non queren ser dependentes. De aí veñen algunhas reflexións sobre o sentido da vida. Todas as vidas teñen sentido, como antes se dicía? Pois non. É un fenómeno emerxente: xa non hai un só discurso, hai moitas posibilidades de relacionarse coa morte. Como as biografías son variadas, tamén as mortes. Hai un pouco de rebeldía ante o sistema.

A elección de acabar coa propia vida sempre é un tema difícil de discutir...

Agora hai un debate importante sobre a morte digna. No Parlamento Vasco está a elaborarse unha lei respecto diso, que xa existe no territorio de Navarra. Pero para facer o que fixeron en Navarra, mellor non facer nada.

Por que?

Porque só ten en conta o sufrimento físico. Pero, como se mide ese sufrimento? Non teñen en conta o sufrimento psicolóxico, a tristeza interna... Na CAV está a traballarse nunha proposta de lei, e chamáronme para que me dese a miña opinión. Non me gusta a lei que están a facer. Din que queren mellorar a calidade da morte, pero pon unhas condicións tan duras... Falan do estado máis mortal, do estado irreversible... É dicir, hai que esperar demasiado tempo para conseguir a sedación. Vólvese a pór de moda falar de morte voluntaria. Agora fanse leis respecto diso, pero quen ten dereito a facer vivir unha vida que vostede non quere vivir?

Falando con franqueza, falamos de suicidio?É unha palabra dura aínda.

Hai un mal uso da lingua. Si mencionas a eutanasia –sempre tendo en conta que estás en moi mal estado, que non é un capricho–, refíresche a axudar a morrer a unha persoa. Administraríase uns medicamentos e morrería ao cabo duns minutos, nun lugar tranquilo, ao seu lado, en compañía da xente que quixese. Pola contra, a sedación consiste en dicir no mesmo estado que “non podemos axudar a morrer a esta persoa pero lle quitamos a dor”, aínda que cos medicamentos que se lle dean saiba que morrerá unhas horas máis tarde. O discurso é diferente. Quen dá a sedación di que o obxectivo é quitarlle a dor, aínda que saiba que morrerá, e a eutanasia é saber que a única solución que hai é morrer, dicir a mesma palabra: ayudémosle a morrer.

O mesmo ocorre coas palabras.

Si. Pero é moi importante o discurso, porque detrás del hai unha intención. Un exemplo: despois desta entrevista, teño que ir a un funeral. A miña cuñada morreu hai dous días. Foi sedado ás 11:15 da mañá, despois de sufrir inxustamente. E despois da sedación a muller aínda durou 22 horas. 22 horas en moi estado crítico, respirando... Os médicos dicían “non, non ten dor”. Non hai dereito. Eu dicía aos médicos: “Non se lle pode pór máis dose?”, “non, iso sería eutanasia, quitámoslle a dor e bastante”. O discurso, por tanto, inflúe. Xa sabes que vai morrer, pero o único que tes que facer é quitarlle a dor. E están implicadas dez horas, ou vinte, ou dous días... E despois, é certo que quen morre é o suxeito da súa morte, pero tamén os veciños deben ser tidos en conta.

Falamos da influencia da relixión, pero tamén denuncias o paternalismo do medicamento.

Si, o proxecto de lei da CAV ao que me referín non me gusta por tres razoes. Un: esíxese un sufrimento excesivo; a solución virá, pero despois dun sufrimento innecesario. Dous: o discurso falso que se utiliza, está prohibido axudar a morrer, e o que hai que facer é quitar a dor, aínda que saibas onde lévache. Iso é mentira, nomeemos as cousas polo seu nome. E tres: de onde lles vén ese poder aos médicos? Por que a súa vontade debe estar por encima da vontade da persoa que se atopa nesta situación? Onde aprenderon para iso? Si hai ou non dereito á morte, non é un tema científico; a persoa que reflexionou sobre o tema ten que ser capaz de decidir, non fai falta titulación para iso. E bo, aí están os psicólogos, os sociólogos, os curas –para quen queira–, ou os amigos. Por que os médicos teñen que decidir, de onde lles vén esa capacidade?

No libro dis que até a década dos 60 en Euskal Herria non houbo máis que un modelo tradicional.

Así é. Foi entón cando empezou a emerxer o outro modelo. Houbo cambios culturais e sociais. Por exemplo, como dixemos antes, agora morrémonos de vello, e moitas veces despois de sufrir unha enfermidade crónica. Antes non había nada diso. A maioría das veces, o enfermo ía enseguida.

Eses cambios sociais. Os culturais, pola súa banda, foron dous, sobre todo. Unha é a identidade que adquiriu a persoa, o empoderamiento. “Eu mando na miña vida”. A outra é que a influencia da relixión debilitouse, a relación con ela non é como a que tiñan os nosos antepasados. A relixión converteu a morte na súa especialidade. E a Igrexa non fai ben o seu traballo en canto ao rito de morte.

Por que o dis?

Porque fan funerais de moi mala calidade. Poida que haxa dous enterros o mesmo día, e un sacerdote que non coñece de nada bota o mitin. O seu discurso non é crible para a maioría. Deberían ter en conta que é civil, ou polo menos a metade non é crente, nin o morto nin o seu achegado, e que van a unha acción social alí. Pero a Igrexa non traballa niso. Só falan para os crentes da resurrección da carne, etc. Por outra banda, tampouco poderían facelo ben intencionadamente. Case unha de cada cen persoas morre cada ano. En Hernani, digamos, hai 200 funerais ao ano, e hoxe en día só hai un sacerdote. Como preparalo? Como preparar un discurso adaptado a cada morto?

Por iso propón construír catedrais civís?

Si. En antropoloxía distínguese entre lugares e non lugares. O lugar, en antropoloxía, é un espazo onde se crean dozura, sentimentos bonitos, unha conversación fácil... un espazo que che confirma como integrante do grupo. E como exemplo dos non-lugares a miúdo cítanse os aeroportos. Para un crente, a igrexa é un lugar antropolóxico. Pero hai que atopar lugares para todos. Para uns será o Concello, para outros a montaña, o mar... Por iso digo que, por unha banda, habería que facer catedrais civís; lugares antropolóxicos para a despedida final. Doutra banda, non hai que esquecer que as igrexas se construíron a costa do diñeiro do pobo, e que para moita xente, aínda que non o creades, son lugares antropolóxicos: o último adeus na igrexa do pobo é o calendario. Por tanto, cada igrexa debería contar con dous xestores, un relixioso e outro civil, para realizar actos de ambos os tipos. E nos barrios e pobos onde hai moitas igrexas, algunhas poderían destinarse a actos civís e outras a actos relixiosos.

Di que a propagación do modelo biográfico con respecto á morte é un fenómeno emerxente. Con todo, si o falecido non expresou previamente a súa vontade, introdúcese automaticamente na roda do sistema tradicional.

Entre outras cousas, non debemos esquecer que o sector dos servizos funerarios é moi forte. Na CAV celébranse máis de 20.000 funerais ao ano. Iso move moito diñeiro. E ese sector impulsa unha determinada forma de facer as cousas. Por tanto, esta tendencia ascendente vese ás veces limitada.