Entre as cancións daquel álbum conmemorativo editado polo grupo Haizea en 1978, ouviamos no bucle Ura ixuritan, até o punto de erosionar as cintas dos heroicos K7 de entón. A voz de Amaia Zubiria toleábanos e as palabras da canción sorprendíannos: de noite a moza convertíase nun cervo... Como todos os compañeiros da querida transformista, o destino de Maddi era tráxico na area.

Piarres Lafitte recolleu as palabras da canción dunha informante esposa. Non nos deu o seu nome. E menos aínda, o que durante medio século mantivo firmemente os dirixentes da cultura do norte non contou en ningún momento como descubriu esta grandiosa eresia. Nas páxinas 116-117 do número 37 da revista mensual Gure Herria de 1965, o erudito de Uztaritze mencionou no seu artigo, Os vellos crentes de Atlantika-Pirene.

Os membros da música de Txomin Artola adornáronlle cunha nova melodía, moi próxima á que un ano máis tarde xa dera a coñecer o famoso Malicorne de Francia. A similitude é palpable, case catro décadas despois, entre os votos de Amaia Zubiria e Marie Yacoub. Con todo, non podo esquecer a tirana interpretativa que Benito Lertxundi ofreceulle en 1989 no disco Pascua Gauerdi Ondua, destacando sobre o son a tensión e os misterios do relato.

Entre outros, Txomin Peillen, Jon Juaristi, Koldo Biguri, Luís Mari Mujika ou Patri Urkizu sumáronse á investigación da esencia deste tesouro, cada un coa súa propia achega, explicando os pormenores da canción. Todas as aparicións son interesantes e todas coinciden en que a canción non é necesariamente de orixe vasca, que se atopa tamén en francés, galego, húngaro ou castelán, palabra por exemplo, cambiando o nome dos protagonistas, o reno feminino sempre acaba mal: No romance A Blanche Biche, tamén coñecido nas rexións de Bretaña e Normandía, o corazón de Marguerite está burbujeando na tupera...

É curioso, con todo, que no século XIX, Sallaberri, Azkue ou outros coleccionistas de furia non atopasen nin rastro desta canción antes de que Lafitte publicásea. Poida que sexa de tradución tardía: hai tempo que vén o costume de traducir ás euskera cancións de culturas diversas que nos rodean, traducíndoo ou adaptándoo, palabras ou melodías.

Xa tecemos o fío dos feitos: Maddi parece encantar as noites e os días, cruzando as crenzas animistas e a fe cristiá na Noite de Pascua, derramando auga quizais bendita para que a súa esposa se converta nun cervo. Imaxinamos a suor perlada na súa pel de animal, respirando densos, na selva escura, cos cans ladrando polo fígado. A imaxe é forte e cativa aos espíritos.

Recollín
o don
da noite de Pascua. Da noite á noite
son Mayi, que polo día os cans da Casa do Venado sementan.

A canción Ura ixurarik kanta dá testemuño dun modelo de familia. A súa nai, o seu fillo Jakes, e a súa filla Maddi e a súa irmá son os principais personaxes da serie. En primeiro lugar, se a rapariga se presenta, máis aló do segundo, a conversación de nai e fillo desenvólvese. Entre os dous advírtese unha especie de complicidade, coma se a señorita encantada fose cambiarse de venado, nos límites da liña. Jakes sóltase das oracións e altera o rancor da súa nai:

– Jakes nun tuk, orak ez ta senditzen? – Kurri na
selva, removendo o
cervo… – Jakes deit cans, salvas irmás!
– Como crer que Mayi pode...

Os cans non fallan, atrapan ao cervo e mátano a pedradas. Jakes, non se dá conta, non pode adiviñar, o cervo é Maddi, acaba o seu traballo con canita ou coitelo: idolátralle as vísceras ao animal morto e dá a carne en anacos, cociñada e preparada para comer. Pensaba con agarimo na súa irmá, seguro de que lle faría o pracer de cazar.

Jakes comeza a asubiar aos cans, que mataron
á cerva.
Jakes deuno en anacos con canita :
– Pódese saciar a Mayi no cochecito.

O último verso mostra a esencia dunha historia dolorosa. Na mente do cantante e dos oíntes, o vello horror ao canibalismo, que vén dos esquecementos do tempo. Maddi fala a Jakes, a pesar de que o tupé está cheo de carne cocida. Nas dúas últimas liñas explícase como a nai se suicida: mete o puñal no corazón e dáse conta de que perdeu á súa filla.

– Cea, cea, Jakes eu son o primeiro que
está cheo da miña carne!
Nai no solo da sala, co nimbo no
ollo, Puñal entrou no seu corazón.

A Biche Blanche, en francés, con raíces no mundo celta, é moito máis longa. Ao principio, a nai e a filla paséanse polo bosque. A súa filla denúncialle, a diferenza da versión en eúscaro, que sendo nena pola noite é un cervo e todos lle seguen, baróns, príncipe e o máis rabioso de todos é o seu irmán Renaud. O verso sinala que ten os cadáveres do cervo, os cabelos amarelos e os peitos das mulleres. A réplica de area que Marguerite rumorea non carece de detalles morbosos, talvez para delirio de bos adivinos. O gusto, no idioma de base, é o seguinte:

Vous n'avez qu'à manger
suis a première assise
Ma tête est dans le plat
Et mon coeur aux chevilles
Mon sang est pendu
Par toute a cuisine
Et sur vos noirs
charbons Mes pauvres e grillent.

En canto aos detalles crujientes, recoñeceremos que o eúscaro é moito máis discreto: no noso caso, sempre, mellor curto e bo.

En vésperas da guerra de Troia, cando o cruelísimo Agamemnon levou á súa filla ao sacrificio, o deus Artemisa cambiou de venado a Ifigenia: a metamorfose, contraria á mala Maddi, salvoulle dunha vez a vida. Desde as fábulas de Esopo até a novela Ahardikeriak de Marie Darrieussecq, son moitas as distorsiones da xente que se enriquece. Pero quizá o poema A auga estancada ten algo máis que o espírito nos desgarra subliminalmente.

O cervo é o símbolo sexual da liberdade, da mocidade, da limpeza e da inocencia da nenez, da feminidade lixeira e do amor que se pode gozar da pel, das selvas, das árbores grandes. Non é raro que, ademais dos cans amaestrados, atraia a baróns, príncipes e irmáns, sen esquecer as relacións inmundas que prohibe a moral como o círculo de poderes.

Que relación pode ter unha canción tan misteriosa?

No seo da familia, en ocasións, pódese atopar un exemplo dunha forma de violencia que se desenvolve. Nestas liñas podemos ler a historia dunha filla que o seu irmán cala os celos mudos da súa nai, é dicir, nada. Quizais Maddi golpeaba a honra da súa familia, e talvez por xogar con homes da súa contorna que non pertencían á súa clase social ou, afogados en metáforas, traíanos o dedo dunha violación colectiva adornada co estilo da caza. Tamén pode dar corpo a unha vinganza: o cervo, que ten poliñas aos pés das orellas, enganase a un esposo do distrito e merecía morrer por iso. Os homes traballarán en equipo e a nai, asumindo á fin e ao cabo a responsabilidade do castigo, suicídase:

Nai no solo da sala, co nimbo no
ollo, Puñal entrou no seu corazón.

En toda a Europa do Leste atópanse as diferentes versións da eresia. Isto demostra que os símbolos e as violencias de xénero están enraizados nos inconscientes, moi por encima da diversidade lingüística? Isto é o que fai que esta canción sexa tan estúpida.

As tardes de Pascua son duras no País Vasco, tanto como a de Pascua Gaüerdi Ondoa. En lugar de celebrar a chegada da primavera e a alegre renovación da vida, complétanse os rituais de asasinato que se atopan nas cancións a través do cego da noite. Despois, rápidas bágoas, pesares e pesares perpetuos das nais axitadas. A beleza fundamental destas eresias baséase no contraste entre o día e o fluxo de sangue.

A canción humanízanos e encántanos…