O Alto de Ibardin é o punto de partida e meta do Camiño da Fronteira. Tamén é unha proba da evidente influencia da fronteira nestas zonas. Máis dunha vintena de vendas, nas ladeiras da montaña, aliñadas ao sur da liña de separación, configurando un singular centro comercial. O tabaco e o alcol seguen sendo os produtos estrela, pero a oferta é cada vez máis ampla: agasallos, mobles, roupa... Entre os compradores da mañá do domingo, vestidos con roupa de montaña, sentimos case fóra de lugar.

Pero cando chegamos á Oficina de Turismo de Ibardin, pómonos os auricular nas orellas e lanzamos a aplicación no móbil, o condutor virtual confírmanos que estamos no lugar axeitado. En primeiro lugar, o comentarista presentouse a si mesmo: a súa cociña é Francisco Irazoki de Erdikos, que ten a súa cociña en Urruña e o seu baño en Bera; entre amigos, Patxiku do Centro ou simplemente Erdikoa. Aínda que o personaxe e a súa casa natal sexan imaxinarios, o que nos contará a partir de agora son reais.

O vermello na rotonda da Venda, na mouteira 13, volve falarnos. Dinos que a principios do século pasado había alí unha pequena venda de madeira, a primeira de Ibardin.

2.500 contrabandistas na zona de Lapurdi

Neste cruzamento viraremos uns metros cara a Urruña. Enseguida deixamos a estrada e tomamos o camiño da dereita e chamamos a Patxiku. E di un dato significativo que confirma a frase “muga non, contrabando han”: Cara a 1870, os gardas fronteirizos franceses contaron nesta parte da fronteira 283 grupos de contrabando e 2.556 contrabandistas. Non serían moito menos favorables si os gardas, frecuentemente implicados no contrabando, tomasen a molestia de contar.

Despois subiremos a costa polo valo. É a parte máis dura do percorrido, pero as palabras do compañeiro de viaxe virtual alixeiran a pendente: “... pensade no que sería noutro tempo camiñar por estes carreiros cun saco de 30 quilos sobre as costas... e na escuridade!”.

O camiño é curto e en xeral sinxelo. Os 3,74 quilómetros, facendo paradas para escoitar tranquilamente as explicacións da guía de audio, pódense facer en dúas horas; o percorrido completo atópase entre 300 e 400 metros de altitude, polo que as diferenzas de altura son pequenas.

Potaxes, montañeiros, selleros…

O noso compañeiro de viaxe explica máis detalladamente as peripecias do contrabando. E, entre outras cousas, soubemos que en Bera chámase aos gardas xitanos –din que en Aezkoa chámanse montañeiros e en Eugi, os fuxidos–. Cando ían vixiar a fronteira de dous días, os gardas levaban unha gran pota para quentala e as súas roupas cheiraban de forma considerable. Isto deu o alcume aos gardas e aos contrabandistas a posibilidade de cheirar o perigo de lonxe.

Lembrounos que vivían do fronteira pero tamén de cando en vez morrían, contando o ocorrido a Rafael Elgorriaga de Borda en Ezkerrene: Ao parecer, levaba ferramentas de intervención nun hospital de Bilbao, cando os gardas lle dispararon e disparáronlle.

Na mouteira 14 retomamos a liña da fronteira, unha boa escusa para saber máis sobre estas rocas: En 1856 finalizaron as obras de colocación das mouteiras, con 40 en Bera e un total de 276 separacións de Navarra.

Calquera cousa podía pasar en segredo

Na mouteira 15 a vista é excepcional. Mirando ao mar, ao oeste vese Hondarribia, fronte a San Juan de Luz, e máis aló Biarritz e Baiona. Os días nos que o ceo está moi despexado tamén ven as praias das Landas. Ao leste temos Larrun (os de Bera chámano Larun; por tanto, tamén o noso audio-guías) e a partir de aí, Atxuri, Mendaur, Bianditz e, medio escondido, Penas de Aia. A lista de produtos que pasaban polos auricular no contrabando é infinita: tabaco, sal, café, fariña, cobre, viño, augardente, cartas de mus, gando, bicicletas, agullas, zapatos, botóns, prata, puntillas, penicilina, tractores, imaxes relixiosas, medicamentos... Os rodamientos do tren Talgo, por exemplo, pasaron por estes montes un a un.

Antes de chegar á mouteira 17, o móbil vólvenos a pedir que coloquemos auricular. Nesta ocasión, Francisco Irazoki non nos conta historias de contrabando, senón que as escoitaremos en directo de boca dos que participaron no contrabando.

Aquí deixamos a liña de fronteira á dereita, cara a Bera, para facer. A partir de agora, todo o camiño diríxese cara ao sur da fronteira. Non é difícil facer o percorrido correctamente e, ademais, si equivócasche, avisarache o audio-guía. Pero en caso de perda, o compañeiro non sempre reprenderache e, si equivócasche antes de chegar ao seguinte punto, quizá regáleche a canteira do Armala.

Pegadas das guerras

Xunto á liña de fronteira, tamén deixamos atrás o contrabando, e rodeáronnos os ruídos da guerra. “Lugar fronteirizo, lugar de guerra”. Ao ser un espazo estratéxico, moitos conflitos deixaron a súa pegada nas marxes: As desfeitas que o señor de Altzate prometeu, as Guerras de Napoleón, as Guerras Carlistas, a Guerra de 1936, a Segunda Guerra Mundial... En 1813, miles de soldados uníronse nestas terras: por unha banda, os franceses que se retiraban e, por outro, os aliados; principalmente os ingleses e os españois. Ao redor de Larrun enchéronse de balas redondas de chumbo e estendeuse a miseria na comarca, saqueando todo o que se atopaba. En Cinco Vilas morreron neses anos ao redor de 600 persoas, afectadas pola fame e as enfermidades, case unha de cada dez.

Ao longo do camiño, atópase fronte a fronte o outeiro de Lartzin e no seu interior, escavado na roca, un búnker para traballos de comunicación. Ao finalizar a Guerra Civil española e en plena Segunda Guerra Mundial, Franco temía a entrada dos aliados e mandou construír unha liña de defensa en cemento. Segundo a voz que nos acompañou ao longo de todo o camiño, nos Pireneos fixéronse uns 5.000 bunkers, en Navarra e Gipuzkoa 1.800, e en Bera uns 180. Decenas de miles de obreiros víronse obrigados a traballar para construílos e non todos eran militares, moitos dos cales foron recibidos en condicións duras polos prisioneiros de guerra.

Así, a próxima parada fixémola no bunker de Okalar. Trátase dun búnker de artillaría que, debido á necesidade de introducir un canón antitanque no seu interior, ten unha entrada moi ampla. Salvo algún charco, non ten ningunha dificultade para entrar, pero é mellor levar a lanterna porque a xanela da habitación interior está pecha.

Ao final non houbo ataques dos aliados e estes buracos de cemento non foron utilizados polos militares. Os locais, ás veces, si, como nos di Patxiku Erdi: para que os nenos xoguen e os contrabandistas garden os paquetes.

Tamén transportaban persoas dun lado a outro

Coa presenza de Ibardin, a trapela do teléfono retoma o contrabando de temas non citados na longa lista anterior, o contrabando humano. Durante a Segunda Guerra Mundial, moitos soldados e xudeus cruzaron a fronteira en sentido contrario. Terminada a guerra, a pobreza trouxo aos estranxeiros, concretamente aos portugueses, a esta fronteira. No cemiterio de Bera hai cinco portugueses enterrados. Nas luces e nas sombras da fronteira é probablemente unha das partes máis escuras.

Pero o noso guía puxo fin ao Camiño da Fronteira cunha mensaxe optimista. Aproveitáronse da liña de divisoria forzosa. E visto o gentío que se congregou no Ibardin ao mediodía, é evidente que aínda lle sairán. Patxiku explicou que se aproveitou para unir as liñas trazadas para distinguilas e que “o traballo nocturno había creado unha gran rede que uniu aos vascos de ambos os lados”. Para confirmalo, seguimos o seu último consello: “Por outra banda, entra nalgunha das vendas nas que circulan os vascos... entra e escoita”.