Txatxilipurdi puxo en marcha a experiencia nun barrio con pouca vida: preguntaron aos nenos e nenas da ludoteca de Txatxilipurdi como lles gustaría que fose a praza anterior. Cada neno e cada nena debuxouno a través de debuxos, logo votaron os debuxos dos seus compañeiros e a imaxe de tirolina e labirinto foi a máis votada. Falaron co Concello e cos veciños, e os nenos, pais e veciños comezaron a construír o labirinto. “Tivemos o labirinto durante un mes na praza, tamén organizamos un día de festa e para ese día montamos a tirolina. Foi espectacular, que cousas pódense conseguir a partir das ideas dos nenos e construídas xunto cos nenos. Durante todo o proceso os nenos e nenas foron os protagonistas (nas decisións, na elección dos materiais, na construción…) e a maneira de desenvolver as nosas relacións foi moi enriquecedora”, cóntanos Aizpea Otxandiano.

O exemplo resume o modelo de lecer de Txatxilipurdi: “Tentamos traballar o modelo de lecer libre –di Amaia Etxab-, desenvolvendo a autonomía infantil e xuvenil, partindo das súas necesidades e ofrecendo ferramentas para autoorganizar o seu tempo libre. Queremos que sexa un lecer igualitario, horizontal (sen xerarquías), inclusivo, dentro dunha comunidade e en contacto cunha comunidade que coide da contorna natural e cultural, e en eúscaro”.

Participación real de nenos e nenas a través da asemblea

Unha das bases fundamentais de Txatxilipurdi é garantir a participación real dos nenos e nenas. Nas ludotecas, por exemplo, non se concreta o programa do día, pregúntase aos nenos e nenas que queren facer durante ese tempo e reúnense en asembleas para decidir entre todos e todas, nenos, novos e adultos (hai nenos/as de 3 a 12 anos con educadores/as), aproveitando a riqueza que achega a mestura de idade. “Ao principio, por falta de costume, custáballes aos nenos, os adultos esperaban a que lles dixesen –explicou Otxandiano–, pero aos poucos, a medida que a dinámica se ía collendo, empezáronse a propor actividades e é interesante que non só lles propoñan cousas que lles gusten, senón que tamén toman en conta aos compañeiros e compañeiras da contorna. Son propostas razoables, que se poden levar adiante, e ante os obstáculos non se frustran como nós, que hai algún impedimento? Pois o faremos doutra maneira”. Non só os nenos, tamén os adultos non estamos afeitos, engadiu Etxabe, “e tivemos que revisar o noso papel. Tes que estar preparado para darlle a palabra, escoitala e mergullarche na colaboración. Porque na participación real estamos todos ao mesmo nivel, e temos que estar dispostos a escoitarnos e a traballar xuntos”.

Froito destes procesos participativos son, entre outros, a casiña que construíron na ludoteca de Otxandio, o escenario de Arrasate, a horta que se está traballando noutra ludoteca ou as iniciativas que se desenvolveron en diferentes lugares para transformar a praza do pobo. Mireia Baz fálanos da cultura do neno: “O neno ten unha forma de ver e de vivir o mundo desde que nace. Os adultos debemos recoñecer esa capacidade, en lugar de pór obstáculos á súa forma de ver o mundo”.

Da sociedade do medo á reconquista da rúa

Levamos aos nenos en coche dun espazo pecho, sempre baixo a supervisión dos adultos, cosemos pobos por estrada e enchido de prohibicións (para xogar co balón, para patinar…). Os entrevistados din que vivimos nunha sociedade do medo, que transmitimos aos nenos os medos que temos os adultos, e que os nosos medos limitan o seu desenvolvemento. “Vivimos segregados, cada colectivo no seu ámbito e ademais en espazos pechos; temos a sensación de que o que está fóra de aí é perigoso –cree Etxabe–. Esa mensaxe, ese medo vai crecendo, pero o pobo tamén é noso, o dos nenos, o dos mozos, o das mulleres, o dos recentemente chegados… O de todos. Imos a reconquistar o pobo e a facer o ben común. Algúns terán que dar pasos atrás en favor doutros: por exemplo, teremos que limitar algo o espazo dedicado aos coches para deixar algunhas prazas para as bicicletas”. “O meu avó cóntame como de pequeno saía só de casa, xogaba no barrio con outros nenos… pero hoxe en día non hai nenos nas rúas. Temos que dar a volta a iso e crear un pobo libre que nos faga sentirnos seguros”, reivindicou Otxandiano.

Os grupos de tempo libre de Txatxilipurdi saíron á rúa para recuperar espazos para o xogo e para o eúscaro. “E cando abrimos a ludoteca démonos conta de que vivimos máis accidentes cando estamos dentro que cando estamos fóra”, declarou Baze. Ademais, a práctica ensinoulles que as relacións en espazos pechos son moito máis conflitivas: “Na ludoteca pecha, segundo o humor dese día, podemos estar preparados para o altercado, pero saímos á praza de en fronte e todos estamos moito máis tranquilos”, di Etxabe.

O xogo, a esencia do desenvolvemento

Os tres entrevistados han subliñado que o feito de que os nenos e nenas poidan xogar é un dereito recoñecido internacionalmente e un instrumento imprescindible para o seu desenvolvemento: autonomía por medio do xogo, claves para a resolución de conflitos, onde están os límites de cada un, confianza nun mesmo… Por iso, en lugar de ser unha actividade que se realiza co tempo libre despois das tarefas do día, reivindican un espazo para o xogo. E xogar é ensuciar, subir e baixar, saltar… “Todo iso ten unha gran influencia no desenvolvemento emocional e psicomotor; por iso o xogo é unha necesidade biolóxica do ser humano”, subliñou Baze.

Con todo, os adultos a miúdo gústanos controlar o xogo en si mesmo, e na nosa contorna predominan os espazos de xogo estándar, os xoguetes concretos e os xogos dirixidos. “Si ao neno dámolo todo feito, ese neno non traballará a creatividade. Nin que dicir ten, se temos a televisión diante. Pola contra, se o neno xoga na rúa, cos recursos que lle proporciona a rúa e a natureza (porque o xogo non está necesariamente unido ao xoguete), será un neno creativo”, di Otxandiano.

Que os nenos e nenas organicen e decidan os xogos para que sexan persoas libres, autónomas e participativas. Neste sentido, os entrevistados aseguran que os educadores pasaron de ser organizadores a ser compañeiros de viaxe. A clave está na forma de relacionarse, de traballar e de desenvolver, e na empatía. “Ao principio era eu o obstáculo –recoñeceunos Baz-. Sacar aos nenos á rúa? Que dirán os meus pais...? Pero logo, a medida que vas facendo cambios, vas aprendendo e collendo confianza. Ás veces volvinme a casa e a sensación é que hoxe non fixen nada, porque estamos afeitos aos resultados e aos logros físicos, pero o máis bonito dos proxectos é como se dan as relacións, como se traballan as emocións, como se forman as redes de axentes de diferentes idades… Alimentámonos e aprendemos”.

A Rede de Educadores Públicos, construíndo un pobo común

No camiño, Txatxilipurdi atopou a outros moitos axentes de Euskal Herria que teñen reflexións parecidas ás de hoxe. A reunión comezou en 2012 e presentouse en xaneiro de 2015: Rede de Educadores Públicos Oinherri. Detrás están trece axentes (Txatxilipurdi, Irrien Lagunak, Lizarra eta Iruñeko haurreskolak, Hik Hasi, Axencia de Desenvolvemento de Oarsoaldea, Topagunea, Sorgunes, Ikastolen Elkartea, Tabakalera, Amarauna, Kukumixo, Urtxintxa Bizkaia, Ttakun) e de momento sumáronse doce pobos: Soraluze, Salvatierra, Arrasate, barrio de Egia, Otxandio, Baigorri, pobos de Baztan e Dima. “Nenos, adolescentes, adultos… O pobo educativo é un pobo que nos recoñece a todos os cidadáns, porque todos somos educadores, todos somos valores transmisores, e conscientes diso construímos xuntos o pobo, o benestar de todos e todas, o destino”, describiu Etxabe. O punto de partida son as ideas do pedagogo Francesco Tonucci (en eúscaro pódese adquirir o libro Haurren hiria de Tonucci): en definitiva, un pobo que se basee nas necesidades dos nenos e que se organice en función delas, será un pobo que satisfaga as necesidades de todos os cidadáns.

Aínda están nos seus comezos, pero hai experiencias destacables, “moi grandes na súa pequeñez”: En Oarsoaldea puxeron en valor o traballo que está a realizar OarsoIrria, a iniciativa dos nenos e nenas na construción do seu espazo durante as festas de Sopela, o parque de atraccións transformado en colaboración entre nenos e adultos en Lakuntza… Desenvolvendo o lecer infantil participativo, euskaldun, educativo e popular; Como promover a participación dos nenos desde unha perspectiva feminista; Como facer un campamento participativo; Como facer unha ludoteca participativa e Novos modos de vida dos parques.

En palabras de Otxandiano, “hai uns anos, educar aos nenos era cousa dos pais, da escola, dos veciños… pero hoxe en día, só un é o educador dos seus fillos, e o outro non ten nada que dicir cando o neno fai algo. Pero a educación é responsabilidade de todos, dáse en todo momento, e o camiño do pobo educador debería ser iso”. Amaia Etxabe teno claro: “Fogar, escola e lecer. O pobo debe ser o punto de encontro destes tres eixos. E o pobo educador constrúese con tres. Son accesorios e é importante compartir a dirección para que non se perdan en diferentes camiños”.