Floreceu na última década, polo menos de maneira organizada. En 2003, o Goberno Vasco concedeu a primeira axuda económica para traducir o euskera a outras linguas. En 2004 a asociación de tradutores EIZIE puxo en marcha o primeiro programa co mesmo obxectivo: “O escritor no taller do tradutor”. A partir de 2006, o Goberno da CAV ofreceu anualmente bolsas para a internacionalización da literatura en eúscaro: primeiro a través do Departamento de Cultura, a través do Instituto Etxepare.

En torno ao ano 2005, Elizabete Manterola comezou a súa tese doutoral sobre literatura traducida do euskera: “Vimos que a produción de face ao exterior cobraba importancia e o obxectivo foi crear un catálogo. Sabiamos máis ou menos o que estaba traducido, pero queriamos polo en números a través dun estudo detallado”.

E axudou, segundo Colera: “O traballo realizado por Manterola paréceme moi necesario, por unha banda, como fonte de referencia e, por outro, porque permite analizar traducir á luz de diferentes variables: época, xénero (escritor ou literario), idiomas obxectivo, editoriais... É interesante sacar conclusións a partir de todo iso, sobre unha base e non sobre as suposicións”.

Para que: o diálogo como obxectivo

Unha vez concretada a cuestión, é fundamental abordar unha nova pregunta. Para que serve viaxar ao exterior, no ámbito da literatura en eúscaro, a nivel interno?

Colera cre que a literatura é unha ferramenta para xerar diálogo e cuestionar as nosas paradigmas. “Ao principio prodúcese no seo da comunidade lingüística da obra, pero a tradución permite facer ese diálogo tamén con outras comunidades lingüísticas. Ademais, a maioría das paradigmas filosóficos véñennos das linguas imperiais, e por iso paréceme tan importante traducir tamén as nosas linguas non hexemónicas, para poder pensar e cuestionar a visión do mundo por moitos lados”.

Manterola engadiu que tamén pode servir para traballar as relacións entre as linguas, “para que non sexan unilaterais, xa que ás veces a unilateralidad crea dependencia”.

E volvendo ás paradigmas, para romper non só os nosos, senón tamén os prexuízos cara a nós mesmos. “Os temas vascos poden ser todos”, explica Colera, “pero hai un imaxinario consolidado do que son os temas vascos, do vasco domesticado, e a tradución dalgunhas obras literarias pode servir para acabar con iso”.

Como: ás veces, as pontes están obstruidos

Ten, con todo, riscos. Entre eles destaca a difuminación da mensaxe orixinal, como no xogo do teléfono. Paya remóntase á súa etapa como profesor en Inglaterra: “Tiven a oportunidade de analizar que escritores españois lían máis nas súas universidades, e entre o dez primeiros autores aparecían con frecuencia Bernardo Atxaga, Manuel Rivas e Quim Monzó. Son casos moi evidentes: o tres escriben nun idioma diferente ao castelán, pero a comercialización fíxose doutra maneira, e mire como a academia os tomou... Produciuse un proceso de estandarización”.

Colera fíxase no punto de partida: “A clave á hora de traducir as linguas pequenas é o sistema literario que toma as decisións, o que condiciona totalmente o que se traduce, a recepción do que se traduce... Entón, en mans de quen está? En mans do sistema literario da lingua pequena ou en mans da metrópoli da lingua pequena? O sistema metropolitano adoita ter a vontade de expulsar aos individuos exóticos dentro del, de darlle un toque exótico á centralidade. No caso do eúscaro, por exemplo, moitas veces as traducións fanse a través da lingua ponte, o castelán, e moitas das cousas que se traduciron non reflicten o mesmo que se di en eúscaro: a relación está condicionada e sumida”.

Manterola tirou do fío das traducións: “Claro que hai riscos: tocoume escoitar que Atxaga escribe directamente en castelán. Por iso é importante impulsar as traducións directas, na medida do posible. Con todo, cada cousa hai que pola no seu momento: sendo unha lingua minoritaria, non é de estrañar que sexa traducida noutro tempo de forma indirecta. Da mesma maneira, normalmente, as editoriais non se fían dos tradutores descoñecidos, e aínda que haxa alguén que poida facer directamente, quizá non o acepten. Sería bo ver a tendencia que estamos a adoptar ultimamente: canto volve de forma indirecta e mirando ao mercado, quen decide como volver, si o escritor vese forzado a traducir a súa obra... Doutra banda, a tradución indirecta non é mala en si mesma, ás veces é a única maneira de acceder a unha obra. Pero se facemos algo de forma indirecta que poidamos facer directamente, hai que analizalo”.

Última Hora

Outra das iniciativas que deixamos por mencionar ao principio, é a presentada hai poucos meses: Novos tradutores. San Sebastián 2016, en colaboración co Instituto Etxepare e EIZIE. A convocatoria foi publicada en abril: querían 8 tradutores estranxeiros para que cada un traducise unha obra en eúscaro ao seu idioma orixinal. Requisitos: Que os tradutores elixan a tradución en eúscaro e a forma de publicala no país de orixe. Modalidades, dúas: 4 tradutores que non sabían nada en eúscaro e que tiñan un nivel mínimo. Modus operandia: os tradutores que non saben eúscaro realizarán unha estancia de tres meses no País Vasco para aprender o idioma, e os que saben algo, un mes. Por último, non se descarta o uso das linguas ponte.

Preguntamos a Paya sobre as dúbidas xurdidas ao redor da iniciativa. Baga: Como aprenderán o idioma en tan pouco tempo? “Que ninguén pense que se lles vai a dar formación para vivir en eúscaro. No ámbito da tradución trabállase fundamentalmente no coñecemento pasivo do idioma e recibirán unha formación moi específica. Ao mesmo tempo, asignaráselles un tándem, en colaboración con EIZIE, no que terán sempre á beira un tradutor ou un escritor, o que permitirá crear unha rede moi interesante e contar cunha persoa de referencia para traballar correctamente o texto orixinal. Ademais, hai que romper o mito do tradutor solitario, e quixemos facer un esforzo claro para demostrar que aprender euskera pode ser tan difícil ou tan fácil como aprender calquera outra lingua”.

Biga: Si non saben eúscaro, dificilmente poden coñecer a literatura en eúscaro en profundidade; si as obras elixidas non son as que xa se coñecen no exterior, non van confirmar máis o canon? “Por encima diso, propuxeron obras de moi fácil tradución. Os tradutores que se nos presentaron son profesionais e saben o que é traducir unha obra. Moitos candidatos saben castelán e tiran dese coñecemento, si, pero outros moitos buscaron a rede a través dos centros vascos. Tamén se fixaron nas posibilidades de comercialización, e o interese das editoriais aválache”.

Mirando cara adiante

Polo camiño que queda por percorrer, as reflexións finais son as propias de cada un dos relatores. Paya: “Na internacionalización da literatura vasca está a casa para construír. Sacaremos algunhas conclusións do proxecto Novos Tradutores, e veremos si hai que cambiar algúns criterios, pero non teño ningunha dúbida de que unha institución como Etxepare ten que adestrar aos tradutores. Si o seu labor é difundir a literatura vasca, que é si isto non é crear canles para esa apertura? Si non se inclúen máis elementos na mostra que se pode comercializar, sempre andaremos co mesmo libro baixo a axila”.

Colera: “A ponte de diálogo entre as linguas pequenas está interrompido: ou as cousas chégannos desde as linguas imperiais ou nós chegamos ás linguas imperiais, pero esa fronteira sempre está. Paréceme moi importante que a literatura de fóra de Occidente póidase apropiar para ver que moitos das paradigmas que consideramos unha única opción non son universais: por exemplo, na India está aceptado o terceiro sexo, hai un millón de persoas de terceiro sexo. Si a literatura escrita en hindi chegase a nós naturalmente, veriamos que o binarismo non é universal. Ao contrario, é importante que poidamos reducir o universal da nosa pequeñez e facer a nosa achega cara ao exterior. Doutra banda, o que se traduce non é unha decisión neutra, senón política, e lexitimamente política, pero hai que fixar os criterios que determinan esa decisión, e sobre os criterios si podemos debater: que se traduce, para que, para quen, por que e como. Antes de empezar calquera cousa hai que aclarar ese cinco preguntas, si non podemos entrar neste tipo de inercias e actuar sen unha política de tradución concreta”.

Manterol: “Impulsaría o debate sobre o tema. Cada vez ten máis importancia e non se que política deberíanse adoptar, pero teño algunhas claves para a reflexión, entre outras cousas, que a tradución e a exportación non sempre son o mesmo, é dicir, que se devolve tamén para o consumo interno. Sería enriquecedor xuntar a diferentes axentes á reflexión, e en sentido contrario temos exemplos: Colección de Literatura Universal, que reúne ao Goberno Vasco, EIZIE e as editoriais. Por último, no momento no que analizamos as traducións, estamos a analizar o funcionamento da propia literatura; aínda que estudo que, quen e como foi traducida, en definitiva, estou a investigar as tendencias que adopta a propia literatura. É importante partir desa perspectiva”.