Aquel 8 de xullo de 1633, a festa xigantesca adiantouse ben desde Garazi e desde Basabürüa para regocijar aos invitados. Os atabales acompañábanlle, enloquecedores de chülülüs e asubíos. Os bertsolaris atopábanse nun recuncho esperando a que o dono da casa déselles os temas para divertirse. Os criados non sabían que facer para abrirse paso entre os homes e as mulleres que se acaloraban. A familia Lustegi de Zaro casaría coa familia Irigarai de Altzai si casase con Pierra e Gabriela. Ninguén quería faltar á hora de compartir a alegría da moza parella, a pesar de que cando a recibiu xa tiña un trinta anos.

Na idade, Gabriela non era unha persoa calquera. O señor de Santa María de Zaro, Aintzila, Iparce e Larzabal e a filla do digno pai, membro do Parlamento de Navarra, traeralle un fermoso dote ao humilde nobre descendente de Cazenave de Altzai e Mendikota, Pierre Irigarai. O seu marido recibira da capitulación 1.875 libras.
Na praza aberta de Altzai a alegría era espectacular! O rostro de Gabriel non negaba a súa felicidade, co seu traxe de seda branco, a súa furia e a súa zumbido, repartindo saúdos e abrazos, mentres o sorriso tan só adornáballe. O porvir estaba ao seu alcance, ambos os sans e ricos. Os veciños non se queixaban, os bosques alzábanse e desfacíanse no máis profundo ruído:

Pola mañá levanteime
cedo para casarme, e despois da cerimonia púxenme
de pé.
Un amplo caseiro en
pleno mediodía...

Jean Dominique Sallaberry (1837- 1903) foi un recopilador de música e versos que a puxo na súa famosa colección en 1870. Até entón pasara da boca á boca, de xeración en xeración. Do mesmo xeito que nos himnos anteriores, neste caso tamén podemos apreciar a destreza de dicir "curto" e "bo" das cousas do poeta popular: en catro coplas dunha soa palabra forxou un mundo inesquecible. Máis que iso, cada vez que escoitamos fainos saltar as bágoas… O bertsolari fala desde dentro de Gabriela, en primeira persoa, fiando o relato desde unha intimidade. A través de imaxes verdadeiramente rápidas, introduce os sucesos crueis nas memorias dos adivinos. As mozas do grupo amasen Alabak gravaron o primeiro disco e ofrecen a responsabilidade, dunha maneira moderna, nas táboas de Euskal Herria.

A traxedia dunha vida desencadeouse da mañá á noite, desde o día en que se levantou cedo até o día en que entrou a perla. Da mención dos seus traxes podemos imaxinar a alegría do pretendente e o seu estatuto social, envolvido nunha seda cariota que lembra a prosperidade e a dozura de China. Derragula desde 1271 era coñecida a ruta da seda. Baixo a sombra de Marco Polo, os mercadores transportaban tea preciosa polo leste para coser as roupas dos aristócratas europeos.
Na segunda e terceira coplas aparece a conversación dos esposos. Xa se estaba morrendo, cando Musde Irigarai baixou a cabeza, o que lle fixo mecer de medo, preocupado pola natureza do amor que lles unía. Tiña sospeitas de muller instintiva, de que algo non marchaba ben:

Musde Irigarai, o meu señor,
levantádeme a
büria ou che desbaste
o matrimonio?
–Non,
non me
arrepinto de espusarlo contigo, nin de habelo
vivido en dolütüm.

O tenor da confesión coincidiu co momento da morte do mozo altzaiarra. Medio recostado sobre o colo de Gabriel, ao expirar, denuncioulle que tiña un amante que vía en segredo. Mantiña a súa relación en silencio e en segredo, engadindo que só o deus dos ceos estaba decatado. Gabriel tiña razón para dubidar do amor de Pierra: o matrimonio podía ser convincente, como era costume naqueles tempos, organizado polos seus pais a cambio de ovellas sonoras.

Eu tiña un amante en silencio
de todo mündü, en
silencio de todo Mündü e
en presenza do Señor Jinko,
e enviáronme un
Buket con estraños lirios.
Feito cun lirio raro e
medio envelenado…

O seu marido explicoulle cal era a arma do crime, ofrecéndolle algúns detalles, un miserable ramo de flores ou un miserable ramo de lilas. Os italianos cultivaron con mestría a terra dos lirios envelenados. A técnica chegou á corte de Francia a través de herbívoros ambulantes. Aínda entón, o mellor da aristocracia alcanzaba rapidamente á sociedade común. Na época de resurrección moitos morreron deste xeito suave e confortable: os Papas, as raíñas turcas, da man de Shakespeare o rei de Dinamarca Hamlet e o Musde Irigarai de Altzai o día da súa voda:

E tamén cando introduciu a
moza echave viúva...

Segundo a historiadora Agripa D’Aubigné (1552-1630), a Juana de Labrit sufriu unha morte parecida en 1572, mentres preparaba a gran voda do seu fillo en París: O medicista Catarín, un maquiavélico no fondo, regaloulle unhas luvas envelenadas. A durísima febre cativara á raíña errante de Navarra. Pasara catro noites mortas, amargas de sufrimento. Esta lenda xa non aparece en ningures, xa que a versión oficial di que foi destruída pola dor de pulmón. Pero D’Aubigné fora poeta en terras navarras, tanto admiraba ao servizo da Raíña defraudada.

Cales eran os estraños lirios que mencionaba o señor Irigarai? Nas matogueiras, nos prados, en todas partes atópanse as flores que se recollen no outono e déixanse secar no inverno. Coñecemos a frivolidade dun par deles: o cicatril, a belladona e o zarampiño, sobre todo, nas beiras do carreiro, que ven aquí. Desde a infancia ensináronnos a non tocar este tipo de flores. Os aldeáns sabían acabar mal sen o consello dos aristócratas.

A lámina final distilla a emoción nos corpos. Palabras cheas de realismo veñen da boca do bertsolari. Estamos nun espazo turbulento máis aló da morte e a tolemia: a morte está a bailar vermes coa vida…

–Durante sete anos tívenche en casa
ao home morto na
bufarda; no frío Egünaz lür
e entre os dous brazos o gaüaz,
nun atardecer no que che
vin chover con auga.
Astian Egün e o venres pola mañá
!

Gabriela volveuse viúva. A familia Irigarai devolveu o dote inmediatamente aos Lustegi, ao día seguinte. Nesa soidade, a muller, para superar a pena, construíu un ritual macabro, místico e épico á vez. Obsceno tamén: retivo ao seu marido no faiado durante sete anos, de día en terra fría e de noite entre os seus brazos. Unha fidelidade incrible. Admirable. Desagradable, tendo en conta que a corrupción seguía facéndose súa.

Utilizando o número sete, a medida dos anos, a semana para reforzar a repetitividad da perseveranza e o venres que os crentes respectaban para iniciar a limpeza do cadáver, o bertsolari sitúanos nun ambiente mítico. Os venres, con todo, facíase un pouco fraco e non se comía carne. Gabriel, ao luscofusco, espía ao seu marido e alimentábase con auga de citron, lenta e cariñosamente. Quizá a nova viúva pedira aos médicos que embalsamaran o cadáver de Musde Irigarai para que puidese sobrevivir en calquera circunstancia tanto como o amor.

Jean de Jaurgain, investigador do século XIX, foi capaz de relatar en varios folletos a sorte que tivo a vida de Gabriela Lieregi: durante quince anos levou o duelo de Musde Irigarai e, case medio século despois, casou co señor da casa de Ahetze de Muskildi e Urdiñarbe en 1648. Por razóns de idade avanzada, tivo tres fillos que se habían hupado na escala social. Morreu na area, o 27 de abril de 1688, ás oitenta e seis, na morte máis tranquila.
E o terror da canción en nós...