"Si hai algún cárcere / sen cuartel para castigarlles aos pequenos ladróns dáselle unha sombra longa / (...) os aundiyas ven libres de pasear...", cantou hai tempo Jose Manuel Lujanbio Txirrita, a inxustiza non se curou un século máis tarde.

O sociólogo Pierre Lascoumes e a criminóloga Carla Nagels acaban de publicar Sociologie deas elites délinquantes, da criminalité en col blanc à a corruption politique (A sociología dos delincuentes, desde a criminalidade salvaxe até o fin da corrupción política). Tentaron demostrar como os poderosos conseguen evitar ou adaptar as leis penais aos seus intereses.

Lascoumes e Nagels parten desta situación que parece un enigma desde o punto de vista sociolóxico. Entre os que se presentan ás eleccións hai unha personalidade que os xuíces están a investigar, entre outras cousas polo financiamento da súa campaña. Ten posibilidades de gañar? A pesar de que é mentira, gañará por varios puntos e, ademais, ninguén lle porá en dúbida a vitoria. Como é iso? Os que lle votaron xulgan diferente ao político e aos que cometen delitos comúns? En que consiste a diferenza? Só porque uns e outros pertenzan a distintas clases sociais?

Nunha entrevista concedida ao diario Liberation (“A eliminación das probas fana sen interrupción as elites delincuentes”), Lascoumes explicou que o traballo de investigación foi elaborado por un equipo multidisciplinar de 15 persoas, baseándose en máis de 2.000 enquisas e entrevistas presenciais.

Para empezar, as elites levan a cabo os seus delitos con total discreción.Os pequenos roubos ou agresións son fáciles de ver e están preparados para perseguilos. Estes non perden o tempo de indagar nas contabilidades das grandes empresas ou das grandes empresas. Os delitos relativos ao financiamento dos partidos políticos han entrado nas leis moi tarde.

As vítimas tamén son moi diferentes. Nos delitos comúns o sistema é mobilizado polas vítimas. En cambio, nos delitos de elite adóitase dicir que non hai vítimas, aínda que é certo que as vítimas están máis distantes e difuminadas:os danos produciranse na maioría ou na totalidade dos cidadáns. De feito, as vítimas nin sequera danse conta de que sufriron danos.

“Nós tentamos demostrar –di Lascoumes- que esta aparente indiferenza cidadá está relacionada coa relación da xente coas elites, é dicir, coa imaxe que ten dos cargos electos, dos patróns das empresas ou dos altos funcionarios. Temos a sensación de que os abusos que cometeron ao mandar son parte do seu traballo”.

É debido á imaxe que as elites se deron de si mesmas desde sempre: persoas que pensan no benestar de todos, que dedican a súa vida ao cargo... “A miúdo encarnan o seu compromiso cun discurso case relixioso, cunha especie de sacerdote. Parecería un ataque brutal cuestionalos, mostrar os seus intereses e o dobre rostro que utilizan. Non é nada fácil”.

Os pecados leves dos poderosos

É un investigador que está a levar a cabo miles de investigacións sobre a delincuencia común. Pola contra, case ninguén na criminalidade das elites. Por que?

Di Lascoumes que tratar os dossieres dos que teñen poder en política e en economía é, sobre todo, como unha denuncia de escándalos. A organización deste tipo de teatros nos medios de comunicación sobre delitos impide a comprensión sociolóxica dos problemas. Pero, ademais, os delitos de poderosos adoitan ser moito máis complexos de explicar como se entenden que os asasinatos ou os roubos de simples cidadáns. Aínda por riba, os investigadores tamén teñen un certo medo, unha reticencia ideolóxica, para meter o nariz no mal das elites.

A estes sociólogos impórtanlles máis os mecanismos que os nomes, máis que as faíscas dos escándalos a descrición dos mecanismos sociais. Nela recoñécese o liderado dos sociólogos estadounidenses, polo camiño evidente de Edwin Sutherland. En 1949 publicou o White Collar Crime (Delincuente con gravatas), censurado polo editor, cuxo análise continúa sendo de utilidade no fondo.

Sutherland diría o que quixese, pero aínda parece que o paso inadvertido da criminalidade das elites está relacionado coa distinción establecida polos criminólogos do século XIX, non só entre xente sinxela, senón tamén entre académicos. O clásico Enrico Ferri situaba na cima da sociedade á clase que non comete delito, orgánicamente fiucega, e en adóitea inferior á xente sen honestidade.

No caso de que se infrinxa a lei, os infractores cometeron as maldades en si mesmos (in mala se), mentres que os da elite deben cometer algún pecado que as leis non admiten (mala prohibita). Maldades innatas versus maldades formais que poden ser ignoradas. Non comparará o roubo de diñeiro do peto coa fraude ao Estado...

Sutherland explicou que “como non se denuncian, os delitos dos corbatados son pouco perseguidos e a cidadanía non os considera prioritarios. Por unha banda, a clase ‘orgánicamente honesta’ e por outro pouco perseguida, ao final prodúcese unha especie de aprendizaxe social, é dicir, o adoctrinamiento ideolóxico que, en dous séculos, conduciu á exclusión das penas sociais a quen, a pesar de determinadas condutas obxectivamente erróneas, pasan desapercibidos”.

Ao final, dos delitos que se perciben entre os poderosos, moi poucos parten da vía penal. Resólvenas mediante outras negociacións. En poucas ocasións chegan a xuízo e, mesmo en caso de condena, os poderosos condenados non sofren a vergoña pública que sufriría calquera outro cidadán castigado: as elites “teñen as súas rituels de restauración para recuperar a boa imaxe, que levan a cabo mobilizando capital económico, social e cultural”.

Os investigadores prestaron máis atención aos delitos dos poderosos en épocas de crises (1929, 1968...) e, pola contra, desde que o neoliberalismo comezou a imporse en 1980, a criminalidade dos corbatados é moito máis fácil e máis distraída. Nos puntos de poder dividiuse a vulneración da lei, a fraude fiscal e a corrupción en contrátalas públicas.

Un último dato: a maior desigualdade entre empregados nunha empresa, maior tendencia a infrinxir a lei.