Atopámosche nA Habana, pero, segundo comunicáronme, es natural de Durango.

Si, nacín o 3 de decembro de 1921 en Artekale de Durango. Nacín o día 3, pero bautizáronme o día 8. Por iso son Kontxi, porque son bautizado o día da Concesión. Tiña 4 anos e 5 meses cando vin a Cuba. Recordo que en Durango, preto da nosa casa, nunha esquina, había unha fábrica de achicoria. Anos máis tarde a miña filla Diony estivo en Durango e demostroume o que eu díxolle, que alí estaba a fábrica, ou polo menos que estivera, e que xa lle puxeron algo máis, porque son moitos anos. Na outra esquina había unha especie de parque, e a min emocionábame ver a mulleres bailando por aquí. Bailaban o pasodobre.

Ese recordo de cando eras unha nena pequena en Durango.

E tamén sei que traballaba alí como monxa, ata que chegamos a Cuba. O meu pai xa estivera aquí. Queríano para o servizo militar, para a guerra de África, para Marrocos, pero escapouse e veu aquí. Como o meu pai estivera aquí, tamén veu o meu pai. Despois foi buscar á nosa nai. Cando o meu pai volveu, deixounos alí ata que chegamos todos. A nai tivo até tres fillos antes que nós, pero morreron. Entre os que viviron, Rufina era a súa irmá maior. Nunca lle gustou o nome, sempre enfadado co nome! Por exemplo, cando morreu o meu pai tivemos que ir corrixir papeis aquí, en Cuba, e cando fomos ao banco, os nativos: “É un milagre que á túa irmá puxécheslle o nome de Rufina. Na mesma época en que naceu a túa irmá, morreu un tío do teu pai, Rufino, e niso puxo o seu nome á túa irmá, aínda que durante toda a súa vida estivo exasperada por iso”. Despois de Rufina naceron Felipe, Gerardo e Matilde. Despois, Isabel, Karmen e eu. Alguén dixo á nosa nai que me chamase María Concepción, pero a nai dixo que non: “Basta un nome. O día de mañá teremos que andar por aí rectificando os papeis, e sempre hai salsa con moitos nomes: Será Concepción e xa está”.

Quen eran os seus pais? Eran de Durango?

Tiña unha nai, Martina Lezamiz Anasagasti. Tiña un irmán casado aquí en Mundaka e tiña dous mozos e unha moza; a moza, diría que era un pouco máis novo que eu. De raparigos, un estaba tranquilo, un pouco pecho, mentres que o outro era moi simpático. Quedóuseme gravado: o simpático raparigo, que dixen, puxo unha lata na cabeza con dúas ratas e púxose a gritar: “Ama de casa, peixe fresco, peixe fresco!”. Como riamos! A miña nai era unha muller moi doce, caritativa. Recordo que iamos cada vez a Mundaka, o pobo da miña nai, o demais borróuseme da memoria. O meu pai era Felipe Mañarikua Ereñaga. Naceu en Iurreta, pero eu vin ao mundo en Durango, onde viviron os meus pais. Logo veu o meu pai a traballar aquí, fíxose á atmosfera de aquí, e toda a familia veu ao noso encontro. O meu pai dicía que quería deixar alí os seus ósos, en Cuba.

Cando vostedes estaban en Durango, o seu pai foise a Cuba a traballar.

O meu pai veu traballar aquí, abandonando á familia. Recordo que cando chegamos a Cuba, no barco, chegaban os italianos. Eu moi pequeno, de 4 anos, e un deles collíame no pescozo e púñame fóra da borda do barco. Isto impresionoume para sempre! Este tipo era suficiente para que me caese á auga co menor mal. Iso é o que lembro. O mar é o máis fermoso que vin nunca, pero é o que máis temo. Aquilo impresionoume para sempre. Chegamos a Cuba en 1925, o 25 de maio. Aquí cumprín os 4 anos. Cando viñemos á Habana eu non coñecía ao meu pai. Cando o barco se atracou, a nai viu ao seu pai e gritou: "Felipe! Felipe!”. E non se me esquecerá na vida, porque me impresionou, porque o meu pai dicía os nomes de todos nós, pero non o meu, porque non se acordaba, porque nunca me viu até entón. Recordo que collín á miña nai polas pernas, apertándoa, e que máis tarde, cando nos unimos ao meu pai, colleume en brazos.

Direille unha cousa: antes de vir aquí fixen a miña primeira comuñón, na igrexa de San Pedro de Tabira. A miña nai falou co cura sobre a nosa chegada a Cuba. Eu non sabía ler, pero a miña nai chamábame catecismo e eu aprendía as respostas. Aínda teño a imaxe que trouxo a miña nai de Durango: Virxe dos Milagres. Sempre que tiven un apuro, pedín á miña avoa. Teño unha fe incrible. Niso ensináronnos desde pequeno. A miña nai ía a misa todos os domingos en Durango e cando estabamos en Simón Reyes non era fácil, porque viviamos no campo, pero en Cego de Ávila si, porque era un pobo. A min paréceme que agora é máis fácil ser crente que antes. Nunca entraron comigo. Poida que ao principio teñamos algúns contratempos, pero se arranxaron e eu seguín facendo o mesmo. Por exemplo, a nosa filla Diony María estudou no colexio dos teresianos e o seu fillo Carlos Manuel nos maristas.

Agora vives nA Habana, pero entón non vivistes aquí.

Primeiro vivimos en Cego de Ávila, e cando estivemos alí o meu pai traballou en Matanzas, carpinteiro. Despois mudámonos a Simón Reyes, que abriu a carpintaría. Nunha época tivo até catro ou cinco traballadores, pero a situación era, ao parecer, peor que a mala, e pechouno. Entón dirixiuse á fábrica de azucre de Central Stewart en busca de traballo. Coa revolución, esta fábrica chamouse Central Venezuela. Pediu traballo e déronllo. E cando morreu, morreu xubilado da central. Todos os días, até a súa morte, fora a cultivar gañado no campo, ata que chegou a revolución. Viviamos en Simón Reyes e máis tarde alí caseime eu e alí naceron os meus fillos. O meu pai era euskaldun, e como era vasco era de palabra, honesto e obediente. Naquela época, en Cuba estaba en vigor a Lei do 50%, que establecía que os nativos tiñan prioridade de traballo, por detrás deles situábanse os estranxeiros. Xa crecera bastante. Tería até 12 anos cando se ditou esa lei. Facía moito ruído, porque a xente que levaba toda a súa vida aquí perdera o seu traballo. Moitos estranxeiros fóronse, non españois nin españois. O seu pai era un home experimentado e a súa nai, un santo. Cando morreu a miña nai, perdín tamén a miña saúde. Que mágoa! Todos os días acórdome da miña nai… Ensináronnos ben, criáronnos ben, fomos educados, viviamos perfectamente ordenados. Á hora para comer, por exemplo, estabamos todos á mesa. Se alguén deixaba de sentar á mesa, tería que haber algún motivo poderoso! Polo demais, alí estabamos todos, sentados á mesa, en harmonía. E cando casei e traxe á miña familia, avancei en harmonía polo camiño que os meus pais me ensinaron.

Que di vostede da súa vida nesta illa?

Desde que estou en Cuba levei unha vida normal, pero teño dous pobos: Non esquecerei a España –lévoo no corazón–, e a Cuba, porque aquí crecín. Aquí, pero non nA Habana, senón máis dentro: Cego de Ávila. Cego de Ávila é un pequeno pobo moi bonito, bastante avanzado. Non sei si habería vascos alí entón, era moi pequeno, e non o sei. Supoño que non serían moitos, na escola non lembro ningún. Algúns din que antes [antes da revolución] non había escola pública, pero cando empezan, dígolles na lingua sen óxido: “Dilles que me falen!”. Fun a dous colexios públicos e tiven dúas mestras marabillosas. Un deles chamábase Margarita Carballero. Cando fun de Cego de Ávila a Simón Reyes o día dos meus aniversarios recibín a felicitación da mestra. A outra mestra chamábase Herminia Miñoso e empecei con ela cando tiña 6 anos, nun segundo nivel avanzado, porque, ao parecer, era intelixente. Esta Armanda tiña na mesma habitación discípulos da segunda á sexta. A ver si esforzouse ou non a mestra! Herminia Miñoso estaba orgullosa de pasar tres xeracións na súa clase e, como dixo unha vez, en tres xeracións fun tamén a mellor alumna. E iso sempre me deu moita alegría. Aprendín con facilidade, fun moi disciplinado e moi laborioso. Amei ás mestras e así me amaron a min. Mesmo cando casei, ía visitar a Armanda. Trátase dun matanzano afincado en Cego de Ávila. Mesmo cando saía da escola, pola noite, daba clases cun mestre. Ela prestábame os seus libros… Aquí houbo moitas situacións difíciles, non penses que isto foi sentar na cadeira e tocar a guitarra. Este profesor quería levarme a Camagüey a facerme un exame, para que fose profesor, pero a situación non era boa, era mala, e, en cambio, tiña que pedirlle ao meu pai diñeiro para ir a Camagüey e pagar todos os gastos. E non llo pedín. Eu non había graduado á mestra. Con todo, a miña irmá era taquígrafo e mecanógrafo, e aprendín ambas as cousas, tanto taquigrafía como mecanografía, e estiven a piques de facer un exame. Pero tamén pedían 30 pesos para iso! E naquela época eran 30 pesos, e para min tamén ese exame. Mentres tanto, aprendín a coser, bordar, pintar e facer todo iso.

Vostede non se graduó. Casaches e traballaches en casa.

Casei co príncipe asturiano Agustín Durán Vázquez, nacido en Cuba. Pero non se moito da familia do seu marido, porque nin el mesmo sabíao: quedou orfo aos 6 anos. Segundo todas as aparencias, o pai do meu defunto marido enfermou aquí. Era dos pulmóns e trasladouse a Asturias, onde esperaba que se recuperase. Non en balde, alí morreu! O meu marido morreu hai dezaoito anos e entón vin á Habana a vivir coa miña irmá Isabel, a filla. Cumprín 93 anos e non estou disposto a dicir nada máis: esta foi a miña vida, chea de luces e sombras, como sempre. “Non é fácil, compadre!”, dise aquí, e eu tiven de todo, se hai que dicir a verdade.