Fronte á igrexa de Idauze espérannos Filipe Etxegoihen e a súa muller Maddi Sorholüze, que serán os guías e os testemuños dos viaxeiros. Filipe Etxegoien fíxose coñecido por escribir dous libros na sección Memoria de Zuberoa (Elkar): Villages da vallée (Pobos do Val, 2011) e Bergers et cayolars (Pastores e pastores, 2012). Ambos os traballos están escritos en francés, xa que Filip recoñece con sinxeleza que aínda que foi euskaldun desde a súa infancia, nunca aprendeu a escribir en eúscaro, pero hai moitos fragmentos en eúscaro. Con todo, son moi recomendables para adquirir coñecemento do pasado e a evolución dos mundos rural e pastoril de Zuberoa e, en xeral, do Zuberoa actual.

Nacido en Onizegaina (Basabürüa) en 1940, Filipe Etxegoihen, xunto cos seus pais mordomos, veu vivir a Idauze desde moi novo e alí coñeceu á súa muller Maddi. O matrimonio docente ha percorrido o mundo (Kenia, Irán, Bolivia, Senegal, Polinesia francesa, Baleares, Aragón, Suíza...), pero tamén Filipe foi o último director do Liceo francés de San Sebastián. Con todo, a pesar de estar nos lugares máis belos do mundo, non dubidaron en retirarse en Zuberoa.

Lanza a antiga praza lüze e o foso

A igrexa de Idauze é unha das máis belas das tres torres de campás de Zuberoa. Despois de atopar a clave da porta medio oculta na parte esquerda do tantaupe ou do heipe, serve botar unha ollada ao interior. En Tautapea, como antes se facía, atópanse as tumbas de dúas grandes familias do pobo: Sobremesas e Apalaspe.

A casa elegante que aparece na marxe esquerda da estrada que conduce a Altzürüküra é precisamente o andel. Ao pasar xunto a ela, cruzamos a estrada e dirixímonos a un rebote moi pequeno e bonito. Este era, antes, un escenario para o vello xogo de pelota. É precisamente da man da mocidade de Idauze-Mendi, e da man de Filipe Etxegoien, a iniciativa de revitalización e xogo do lanzamento.

Unha vez pasado o rebote, atoparémonos na zona coñecida como Lustegia ou Mataskota, onde acudían as antigas xentes en busca de terra arxilosa. Hoxe en día hai unha ponte sobre o río chamado Apohura, pero sempre hai un vao ou unha vaguada ao seu lado. Filipe Etxegoihen lembra, non hai tanto tempo, que os labradores de Idauze traían as súas vacas alí para beber.

Á dereita da ponte e da presa aínda queda o camiño que conducía á rica casa de Jentain, en Urdiñarbe. Nós, con todo, seguiremos recto e en liña recta, co río Apohura á esquerda. Sobre este precioso río, e só no pobo de Idauze-Mendi, movéronse sete eihes ou muíños.

Sobre a pendente, pola esquerda atópanse os lugares dos estraños nomes de Kastillu e Montalibet, probablemente as cidades, castelos ou fortalezas dos primeiros tempos. Ao atoparnos cunha primeira rejilla ou cruzamento, viramos á dereita e cara arriba. Moi pronto atoparemos outra barreira e aí volveremos en liña recta, detrás de nós atópase o pobo de Idauze e o seu elgea, así como a liña de outeiros entre Atharratze-Sorolüze e Maule-Lextarre.

A fermosa vista da zona bordada de Gohanetxe

Chegados á parte superior desta segunda costa, camiñaremos sobre a chaira nunha bonita chaira entre campos ou pradarías. Cara á dereita atópanse os lugares denominados Larratxe e Gaikoetxe, tamén cheos de anhelos de épocas remotas.

Este lugar, hai anos, existía un lugar de miñabese ou viña. Chegados ao bordo da planicie, continuamos ascendendo o castiñeiro ou castiñeiro de Bordaberri polo camiño do órgano. Chegados á parte superior, entramos nunha longa planicie herbosa, chamada o bordalte de Gohanetxe. A borda de Gohanetxe, situada na metade desta fermosa planicie de Soro, ten unha particularidade: ademais da borda, tamén ten un casano, no que estiveron bordadores até finais do século XIX. Desde este lugar admirable, moi próximo á serra de Arbaila, e aos cumes de Zuberoa, como as chairas de Pétar e a zona do manex... É dicir, algunhas comarcas da Baixa Navarra.

Na punta sur do campo de Bordeus, hai que atopar un primeiro paso que chamamos “pasü” en suletino e, a continuación, outro nas ruínas ou ruínas da borda de Idiarte. Así, pronto chegaremos a Txori Kantagia, nun recuncho do que veremos os dispositivos para a caza de pombas e un agocho construído sobre unha árbore.

Aínda que na actualidade son plantados de árbores, as marxes desta case redonda chaira están rodeados de valos de terra. Nun deles, o arqueólogo Pierre Boucher realizou escavacións e descubriu algúns restos de épocas protohistóricas. Actualmente atópanse depositados na Casa do Patrimonio de Maule-Lextarre.

Aínda que sexa en propiedade privada, ninguén nos vai a expulsar de aquí e, por tanto, realmente vale quedar un intre nun sitio cheo de tranquilidade e de misterio. Parece que hai algo de ambiente no que os nosos antepasados viven aquí.

A casa e a casa

Ao chegar o momento de partir, descenderemos polo camiño de terra que se dirixe cara ao pombal. Baixando da zona coñecida como Zahokagia e pasando unha pequena escala sobre os valos que chamamos “txakoste” en Zuberoa, aos poucos chegaremos á zona de bordados de Arbe, coa mesma borda á esquerda. Aquí, un camiño empedrado toma a testemuña da terra e baixando a espada Bixkorre chegamos a casa de Telleria en breve. Xusto antes de chegar a esta casa, Etxebidea é o nome do camiño de terra que vén pola parte esquerda, e ese mesmo nome marca claramente que os nosos antepasados chamaban casas a refuxios como Txori Kantagia. Á fin e ao cabo, o significado desta palabra quedou case igual ao longo dos séculos: o dunha azamboada humana.

Despois dunha boa camiñada, despois de máis de dúas horas de excursión, desde casa Telleria achegarémonos enseguida ao pobo de Idauze onde partimos. Tomando tempo para iso, merece a pena visitar a fermosa igrexa do barrio de Mendi, que foi unida a Idauze a finais do século XIX, sendo tamén a torre de campás de tres puntas. Ao ir ao val veremos o Concello de Idauze-Mendi e a escola bilingüe Arbailla. Na súa encrucillada, á esquerda, podemos ir ao cortello de Zamaltzain.

Se apetéceche pasar uns días en Idauze-Mendi, é de saber que hai un albergue para grupos (Karrikiria), unha residencia vacacional acondicionada para os magnificados (Mendipea) e unha casa de campo (Irigaraia), cuxos donos son Filipe e Maddi Etxegoihen! Unha vez realizado este percorrido, teredes a oportunidade de charlar en eúscaro con eles sobre moitos temas.