O investigador de Ozaz Jean de Jaurgain (1842-1920) falou por primeira vez no Libro da Lenda de Zuberoa dunha extensa canción transmitida de xeración en xeración coa memoria. Por certo, o home especializado en historia e heráldica inventou o escudo Zazpiak Bat en 1897. Tamén o escritor Mauleko Sallaberri (1837-1903) introduciu a canción nas páxinas de Chants populaires du Pays Basque en 1870. O Cantor dos Bereterrinos no século XIX.botouse sobre o papel a finais de século, traendo letras e partituras musicais. Desde a segunda guerra, nos anos dos campos, Jon Mirande e Martzelin Hegiaphal foron os encargados de recoller os bertsos descoñecidos do cantante en diferentes puntos de Zuberoa. As primeiras xornadas de Literatura Popular organizadas pola Real Academia da Lingua Vasca en Villabona en 1989 foron introducidas por Txomin Peillen nun interesante artigo publicado no número 35 da revista Euskera.

As melodías e oracións de corte medieval graváronse en 1965 por Mikel Laboa e inseríronse no núcleo de todos. Por iso, pouco antes, o escritor Etxahun de Iruri creara a pastoral co nome de Beretrecogida en 1958, que se emitiu en Ligín e Maule. Ademais, o creador de Muskiz Pier Paul Berzaitz fíxose coa pasta e en 2005, na mesma Ligin, ofreceu a nova Beretrecogida. Unha iniciativa exitosa.

Os elementos desta canción utilízanse até o momento na poesía e nos escritos, para subliñar as angustias das situacións actuais, porque os vascos sempre temos un fillo mentireiro dos avós que chegaron ao poder.Vivo en París, por exemplo, no poema Dramatis Personae, creado por Koldo Izagirre, aparecen o Señor Conde, o corredor Bereterretxe e Marisantz… é unha obra rica en múltiples variantes, texto que os sabios colocan entre 1434 e 1449:

Inmediatamente, como un traidor,
foron os señores Gardiner:
Bereterretxe, haigü bortala:
ützüliren hiz batean.As

casas de Buztanobia, que se atopan en moitos lugares de Basabürüko, son os típicos caseríos de Zuberoa: amplos portais, xanelas pechas e elevadas con barrotes, feras, granxas. No cruzamento de Etxebarre e Ligi, onde hai unha pedra redonda conmemorativa, atópase unha destas. Pero o que aquí aparece é o de Lakarri, a residencia do irmán de Marisanzas, tío de Bereterretxen. A familia dos Bereterres de Larraine non era calquera, non tiñan débedas con ninguén, mantiñan relacións co Gran Castelo de Maule, en Agaramao, etc., dos príncipes de Lucas, e servían a unha nena.

O cantor, que canta con voz temblorosa e profunda, relátanos en detalle a terrible e anunciada morte que se produciu nos arredores de Atharratze, un crime cruel, coma se fósemos terrestres en Sicilia ou en Albania, coma se fósemos vendettas nos noiros do Mediterráneo. O Conde de Lerín, xefe da tribo dos Beaumont, ordenou o asasinato do cabaleiro agramontés Bereterretxe.

Euskal Herria dividiuse en bandas de guerreiros que loitaban por unha ou outra. Durante os anos de 1450, o señor de Lerín converteuse en dono do Castelo de Maule. O crime era político, pero na liña da crenza popular, algúns dicían que a canción procreara a historia dun amor prohibido: Lerín e Bereterretxe amaban á mesma muller, Margarita Ezpeldoi.

Bereterretxek sabía que o Conde de Moscova estaba acabado, sempre que o vise. Cando a detivo, suplicoulle á súa nai que cosese unha camisa, talvez dun modo moi apropiado para o poema. Ao terminar o escrito, o narrador volve retomar o tema da camisa para demostrar que o aguaramontés non era calquera:

Mamá, gran
camisa Mentüraz!
Os que viven lembran o medio
madurado de Baka…

Os soldados e as mans do Conde de Lerín tomárono prisioneiro pola noite, facéndoo arrodillarse aos pés dunha árbore, na comarca de Etxebarre, para moelo con espadas. Grazas á destreza do poeta, falando con brevidade e bondade, podemos imaxinar todas as cousas que sucederon despois da medianoite de Pascua, na medida en que as palabras nos dan corpo ás aparencias: Na cama de Bereterretxe, falando coa nena, sentimos que se achegan tres ducias de homes armados, sentimos o terror que sobe, o cerco da casa, a exposición de forzas de Deus Kuntia con cen vacas e unha metáfora de touro…

Naquela penumbra sen lúa, en Zuberoa a xente apresurouse a facelo. As nais de Bereterretxen primeiro lugar, a pesar das grandes distancias: afogadas de ansiedade e inquietude, cara a Marmarmariz, augas abaixo do val de Andoz, subindo polos Bosmendis, de Larraine a Lakarri, instaláronse en Buztanobia para pedir axuda ao seu irmán menor, e de alí a Maule, para espertar de súpeto preguntando polo fillo do castelo. Ela replicou cunha risa burlona:

Tes algún fillo máis que
Bereter?
Ezpeldoi está morto, ve,
queda con vida...

Pronto o señor Conde e os numerosos salvaxes soldados das súas milicias comportáronse da mesma maneira. De Larraine a Ligi, con paso estridente, salpicado de Bereterretxe. O prisioneiro tiña unha bunza na cabeza e os brazos e as puntas dos pés moi ríxidos, porque confesa que non pode descender cando caeu a gorra nun instante. Podemos imaxinar o basabürüa emborronado de terror, os berros, berros, aullidos, ladridos de cans… Heltü
nintzan Ligira, Buneta cae
lürrera, Buneta cae
lür e non pode caer nin unha man.
Heltü parecía Ezpeldoira,
Ataron a un
arbusto, Ataron a un arbusto e vivía.

A malvada Margarita Ezpeldoi desgastouse rapidamente. Para que a vinganza fose o máis eficaz posible na memoria, o Conde de Lerín matou a Bereterretxe ao costado da casa da súa noiva. Estas “altas” non sabían nada. Nas dúas coplas da cabeza da Eresia estaba Margarita, esnaquizada pola desgraza, cinza, recollendo o sangue de Bereterretxi, toleándoa, facéndoa bükhatear con tres camisas as ducias de persoas que o señor de Larraine tiña en Ezpeldoia con sinais de amor.

As xentes de
Ezpeldoi, sen familia!
Morto aquel que hüllan üken e
deüsere non o sabe!
A filla de
Ezpeldoi chámase Margarita:
Está a recoller
o sangue dos Bereterres.

Acaba de
Ezpeldoi, Alá, fermosa!
Tres ducias de
ümen das camisas de Bereterretxe.

A matanza de Bereterretxe axitou o cerebro dos suletinos daqueles tempos, tal como tócanos cando ouvimos. O bertsolari, hábil por suposto, fálanos desde a perspectiva do tres personaxes principais da historia, ofrecendo os seus sentimentos e vivencias con precisión. É curioso o uso brillante do modo toka-noka, permitindo a nosa proximidade á traxedia épica. Regálanos o acontecemento en forma elíptica, con recursos da máis alta poética, como fijeza para sempre na memoria e logrou o resultado. Hai un testemuño máis aló das palabras na dirección de Ligin Bosmendi: Na terra lamenta que foi enterrada de súpeto pódese admirar esta pedra redonda, non a esquezamos nunca.

A velocidade das marisanzas non cesa.