A guerra de Dalia
Neste día en que escribo isto, o 25 de maio, morreu fai 226 anos (en 1789) o ilustre botánico sueco Anders Dahl. Tiña tan só 38 anos, pero o seu recuncho foise deste mundo. O que fose director do Xardín Botánico de Claes Alström debeu de deixar unha bonita pista. Dous anos despois da súa morte chegaron de México a Madrid, no xardín botánico real, as primeiras dalias, cuxos traballadores, o botánico Antonio José Cavanilles, puxeron ao xénero o nome de Dahlia en honra do sueco. Ambos eran seguidores subordinados de Linneo, que naquela época supuxo unha revolución no coñecemento das plantas.
Si a historia do nome de Dalia é bonita, que o sexa máis. Cando os trouxeron de México falaban da elegancia das súas flores, pero tamén dos tubérculos subterráneos comestibles. A pataca (Solanum tuberosum) tamén foi traída en perfumes de fama similar: flores bonitas e tubérculos comestibles. Alí, en América, comían. Traer a Europa e pelexar aos botánicos, cada un máis elegante. E o grao de elegancia sobrepuja ao comestible. Unha dalia máis vermella, máis rechamante, cun pétalo máis grande, que chamaba a flor máis... Cos recursos de principios do século XIX, outra batalla botánica. A guerra de Dalia.
As dalias teñen unha característica xenética especial: son octoploides; é dicir, teñen cromosomas equivalentes en oitavas. A maioría das plantas, pola contra, están de dúas en dúas. Aínda por riba, dentro destes cromosomas teñen a facilidade de dispor de transposones ou partes móbiles que teñan a capacidade de mover os xenes dun lado a outro. Por iso, aínda que no xénero Dahlia existen 42 especies, creáronse miles e miles de variedades. Traballo case totalmente baseado na mestura de cores e a forma da flor; sen apenas nada.
Toleadas polas flores, abandonaron rapidamente os bufos que se alimentaban no subsolo. Tamén era moito máis fértil porque a pataca estaba preto deles. Pero os aztecas comían a miúdo no seu pobo natal de México, e aínda hoxe usan o tubérculo na súa cociña. Di que ten un gusto parecido á alcachofa. En toda Centroamérica utilizan un tubérculo asado para engadir vapor especial a algunhas bebidas. As flores tamén son boas para comer, doces e cun pouco de doce: con cebola en ensaladas, legumes e sopas...
A principios do século pasado, en América do Norte e en Europa, antes da localización da insulina (1923), os diabéticos e os héticos ou tisicos tomaban unha sustancia extraída dos tubérculos das dalias.
En México si o saben, chamárono “flor nacional”.
Na nosa latitude a suor da maior parte das plantas móvese na primavera, e nesta época gozaremos das grandes floraciones. As flores son o símbolo da beleza: para ver, para cheirar... E para probar? Comiches algunha flor? Seguro que si.
Quen non comeu alcachofas (Cynara... [+]
Lilipak edo nartzisoak loretan dira. Nabarmen adierazten dute mendean hartutako bere lurren berri. Neguan loratzen dira, kolore zuri-hori ikusgarritan, eta usaina bafadaka hedatzen dute. Multzoka bizi dira; lurpean erraboila emankorra dute, eta bat zen tokian, urtetik urtera... [+]
Udari begira jarri gaituen eguraldi honek landareak ederki mugitu ditu. Gu ere bai. Zaldibarren, Eitzaga auzoko zabortegiko madarikazioaren ardurak eskatzera, eta langileei, haien senideei eta auzotarrei babesa emateko manifestazioan Eibarko Amañatik abiatu ginen. Hasi... [+]
Recordo de neno como o chamabamos o “chito”. A flor lembrábanos a cabeza da galiña. José María Lakoizketa recibiu o nome de “kurkubia” en Bertizarana en 1888, xa que o seu froito se asemella a un kurkubi ou botello. Di que en Cinco Vilas chámanlle “cascabel”... [+]
O perigo de extinción das plantas pode ter moitas razóns. Antigamente dividíanse en tres grupos: enfermidades, pragas e herbas ou plantas “malas”. Hoxe en día téndese a chamar peste a todos os desastres das plantas. Antes chamábase praga a un accidente causado pola... [+]
Na pila de estiércol e desperdicios adoita haber un hóspede no verán, aínda que non sempre: estramonio ou estramonio, Datura stramonum. Algúns tamén recibiron os nomes de “carboeiro” ou “higuzoro” para esta planta. É unha planta rechamante, ergueita, cun follaje... [+]
O ano de Dalia, a pinnata Dahlia, foi elixido este ano polos organizadores da festa. Ben dito, é o ano de Dahlia. Os dicionarios e enciclopedias en eúscaro chaman “dalia” a esta planta; eu creo que deberiamos chamala “dahlia”.
Os invasores españois que coñeceron a... [+]
Púxenme un pouco máis tranquila o día en que a noite se fixo máis longa que o día claro e alégrome de que esteamos seis meses así. Non podo negar que o verán foi fermoso, pero cheira mellor ao outono. Ás plantas failles “xices” coa chegada do outono. As horas... [+]
Sábese que as plantas cheiran, cada vez máis. Hai tempo que sabiamos que o martingal das plantas era para protexerse dos animais herbívoros: a planta que foi mordida solta o cheiro para avisar ás plantas veciñas, que amasarán as follas e non serán de gusto para o... [+]
Ultimamente preguntaba a Joxe Anton Arze, un dos paisajistas vascos máis belos, sobre os nomes das plantas que tiñan flores brancas. Xa está baixo a súa luz esmorecente.
Lilipa dos poetas (Narcissus poeticus), Perico de estrela (Stelaria holostea), Espino branco... [+]
O seu parente é o O-Belar (Papaver somniferum), pero en comparación con el, é a Michoneta (Papaver Rhoeas). A mapoula é moi coñecida; tamén se lle coñece como “urdemutur” e “urdamutur”. Ao chegar a primavera, a terra ruborízase cada ano. Tamén revive o rubor da... [+]