Os alumnos do modelo D terminan o Bacharelato en Hego Euskal Herria cunha imaxe distorsionada e un pouco superficial, polo menos no que se refire á literatura vasca. Interrogados por escritores coñecidos, en xeral lanzan os nomes dalgúns clásicos –Etxepare, Axular, Txomin Agirre–, dos contemporáneos máis canónicos –Atxaga, Saizarbitoria, Sarrionandia–, e dos que conseguiron entrar no circuíto do sistema educativo –Fernando Morillo, Jasone Osoro–. Ademais, no caso das mulleres, sábese que hai moitos máis escritores homes, e a narrativa é, sobre todo, o xénero que se le. Son datos moi xerais, extraídos do artigo publicado sobre este tema por Irati Urkiola na revista Egan do ano pasado, pero, polo menos, poden servir para pór encima da mesa o debate: é apropiado a forma de ensinar literatura na escola?

Actualmente impártese dentro da materia “Lingua e Literatura Vasca”. É dicir, por imperativo da Lei Curricular, os contidos da lingua e da literatura trabállanse de maneira diferenciada, aínda que, en moitas ocasións, dado que os profesores outorgan unha especial importancia á mellora do nivel lingüístico do alumnado, apenas abordan a literatura. Con todo, nos casos nos que deciden ensinar literatura, fano con dous obxectivos: transmitir a historia da literatura na aula e facer ler un libro en casa. En opinión de Idurre Alonso, este modelo ten un punto forte: os alumnos incorporan algúns referentes vascos. “Teño a sensación de que a miúdo saltamos ao outro extremo. Que o creen, que o gocen, pero sen cultivar o carácter da literatura vasca”, di. Con todo, ve máis carencias que fortalezas.

Historia reducida ao libro de texto

Alonso recoñece unha gran importancia á historia da literatura, pero ten claro que para ensinala hai que buscar outras formas. “Non estamos a conseguir que os alumnos coñezan a súa cultura, e iso é moi grave”. Amaia Serrano tamén cre que hai que cambiar o modelo porque a historia da literatura ensínase “de forma moi tradicional”, “limitándose a expor a información que vén no libro de texto”. A Ur Apalategi parécelle que a historia da literatura debería ser moito máis que usar unha antoloxía dos textos. Na súa opinión, sempre habería que ver a interacción dos textos coa sociedade e a época en que foron producidos: “O texto e o contexto deben ser citados conxuntamente, para poder comprender ben ambos”.

A Serrano ocórrenselle varias propostas: “Por que non ensinámoslles os fragmentos de texto de Leizarraga para entender que tutelaba a Deus (e por que fai esa elección); ler un fragmento da carta que Joanes Etxeberri enviou ao Congreso de Uztaritze para que se decaten dos problemas que había na época para publicar en eúscaro; contar que Axular supostamente axudou a Materra a aprender en eúscaro, a falar das relacións entre escritores daquela época, a ler unha pasaxe da literatura dos poemas?

Criterios de lectura, cada un seu

Os currículos de Bacharelato non definen os criterios que o profesor ou profesora debe ter en conta á hora de elixir o libro que os alumnos e alumnas deben ler. A decisión recae sobre o profesor, que ten dúas asas principais: O programa “Escritores nos colexios” e as promocións das editoriais organizadas pola Asociación de Escritores Vascos. Tamén ocorre que o profesor se desprace a favor dos libros premiados ou, simplemente, seleccionar as lecturas que se axustan aos seus criterios persoais. Pero, que debería ter en conta?

Alonso considerou que xa é hora de que se reivindiquen unha serie de criterios. “Ás veces, o obxectivo é dar a coñecer aos escritores que revolucionaron a literatura vasca. Noutras ocasións, o estudo da natureza e escritura dos autores, ou a elaboración de videolitas, book trailers, ou similares... En cada momento, teremos que elixir o libro axeitado para conseguir o obxectivo”. Serrano tamén enumerou moitos factores: o equilibrio entre os xéneros literarios, a concepción do mundo que se expón no relato do libro, a construción de personaxes (estereotipado ou non), o xénero do escritor, etc. Así mesmo, considera que o profesor debería permitir aos alumnos elixir entre varios libros, xa que se incrementan as posibilidades de atopar un libro que lles guste e, desta maneira, non o tomarán como lectura imposta. En opinión de Apalategi, é importante que as obras que se seleccionen cumpran cunha característica: o alumnado debe servir para comprender mellor a sociedade na que vive e a si mesmo. Na súa opinión, non é o bo profesor o que conforma unha amable listaxe de lecturas segundo o perfil dos alumnos, senón que ten a habilidade suficiente para atraer a atención dos alumnos cara ás obras que a el interésanlle. “Sei que estou a colocar o listón moi alto, pero co listón demasiado abaixo nunca saltamos moito”.

Afección á literatura, responsabilidade da escola?

Para moitos alumnos a escola é o único espazo que lles permite achegarse á literatura. Así as cousas, debería asumir a responsabilidade de que os mozos se afeccionen á literatura? Serrano está de acordo, aínda que cre que tamén pode influír niso desde outros ámbitos (programas de televisión, de rede, aplicacións móbiles...). Aposta por traballar máis os métodos de ensino para que a literatura sexa atractiva para os mozos. Entre os proxectos que se lle ocorren atópanse Etxepare Rap, o Arquivo de Xerezade, e máis: “Berri Txarrak, por exemplo, ten unha canción chamada Emaraz Fabore II. O título está inspirado no poema Emaraz de Bernart Etxepare e para entender o diálogo entre ambos os textos pode ser eficaz facer unha comparación entre ambos os (tendo en conta, por suposto, o contexto socio-histórico-cultural de cada un)”. Tamén sinala que algunhas escolas comezaron a realizar percorridos literarios, enlazando cos autores os nomes das rúas e prazas da zona. “Cando a literatura se combina con cadros, poemas, obxectos ou cheiros, adquire máis sentido e os resultados tamén se poden mellorar”.

A Alonso cústalle máis contestar á pregunta. Considera que a escola debe educar aos cidadáns vascos activos, coñecedores da contorna e comprometidos coa contorna. E para iso, na súa opinión, a lectura é imprescindible. “Se lles apaixonamos, mellor, pero o fundamental é capacitarlles para ler, pensar, actuar e crear”.

Para Apalategi o obxectivo principal das escolas de literatura non debe ser o de espertar a afección dos alumnos. “Ao profesor de matemáticas non se lle esixe que explique as matemáticas. Por que se lle pide iso ao profesor de literatura? Ás humanidades como a literatura se lles perdeu todo o respecto, e iso hai que recuperalo. Aprender literatura non é menos importante que aprender matemáticas”. Engadiu que un cidadán ten que ter un traxe de literatura para que a nosa sociedade funcione. “Se os únicos temas importantes son os de fóra das humanidades, é dicir, aqueles que teñen vocación de alimentar o mundo económico e empresarial, significa que renunciamos á esencia da civilización europea, renunciamos á democracia. Logo queixarémonos de que os mozos son despolitizados. Pero esa despolitización empeza na escola, desprestixiando as humanidades!”.

Novas pedagoxías, un cambio real ou unha escusa perfecta?

Apalategi considera que as novas pedagoxías fixeron achegas interesantes. “O problema é que os sistemas político-administrativos utilizaron nas últimas décadas esas ideas innovadoras para tapar a súa falta de responsabilidade sobre a literatura”. Defendeuse dos novos métodos dicindo que as lecturas teñen que provocar o pracer, pero lle parece que esa palabra esconde unha gran trampa. “Se só dá clases segundo os gustos e o nivel de cada un, está a esquecer o seu deber”. A consecuencia deste comportamento é que Apalategi achega lecturas máis complicadas e interesantes –máis ricas– a nenos e nenas educados en ambientes socio-culturais ricos, e lecturas máis pobres e sinxelas a nenos e nenas que se educaron en ambientes familiares máis sinxelos. “Por tanto, a escola provocará a reprodución das desigualdades sociais, converténdoa nun auténtico antidemocrático”.

Pola contra, Alonso considera moi erróneo pensar que partir dos intereses do alumno educativo é facilitar os estudos. Considérase que ese partir dos intereses dos alumnos enténdese mal. “O ideal non é ler aos escritores que lles gustan aos alumnos, senón recoñecer cales son os seus puntos de interese e tratar de traballar a literatura a través de formatos que lles motiven, citando tanto aos que temos no canon como a outros, xa que temos moitas obras de arte fóra do canon”. Parécelle que aínda costa entender o sistema de ensino en termos de competencia, e que hai algúns que temen que ese cambio lles deixe no esquecemento. Parécelle preocupante o discurso de varios críticos e escritores: “Viven como un choque a relación entre a función social que pode ter a literatura e aprender a ler, entender, interpretar, crear... Como vai espertar a literatura se non pomos o camiño para entender a literatura?”.