Gravando: “Foi unha desas bonitas casualidades”, di tras escoitar unha pregunta sobre o inicio do proxecto. “O Festival de Novas Músicas que organizaba Syntorama celebrou a súa 13ª edición e contratáronme para acompañarme. Entre outras cousas, tocoume traballar nunha instalación de Arteleku, pondo música a uns sofás sonoros dun artista; aquí facíase unha mostra de música experimental. Un día chegaron os amigos Mattin e Enrique Furtado, tomamos un café e non sabiamos que facer e dixemos: ‘Imos desenchufarnos, imos con tres ordenadores a improvisarnos’. Si, non… ao final empezamos. E aos poucos a xente achegouse, sentou… e Enrique preocupouse: ‘Isto non se pode facer, vai vir alguén, xa verás’. Bo, viño alguén a preguntarnos que estaba a pasar. Foi Santi Eraso”. Stop. Santi Eraso era entón director de Arteleku. Play. “Expliqueille que acabariamos enseguida, tranquilos, que non pasaba nada… ‘Pero isto é fantástico’, respondeu. Ao cabo dunha semana recibín unha chamada. Díxome que co son non se facía nada en Arteleku, a ver si faría algo. O meu contrapropuesta: crear un laboratorio. Foi no ano 2002. Empezamos a programar en 2003 e para finais de ano xa tiñamos espazo. A partir de aí o proxecto volveuse regular”.

Un comezo. Máis que unha mera anécdota, mostra a filosofía de Arteleku, á que Erkizia refírese. Que se lle fagan críticas, que o centro teña altibaixos, por suposto, e nos últimos anos a dinámica dentro do edificio de Txomin-Enea veuse abaixo con tantos debates –entrar en Tabakalera, non entrar, hoxe si, mañá non o sei–, con cambios constantes de dirección, con inundacións que o proxecto caeu desgraciado… Mira ao fondo do barro, ao clima antes de que se afundise, estivo “para facer”.

Kalostra, que colleu a testemuña de Arteleku, ten dúbidas de que recuperará todo ese patrimonio, cre que se perdeu algo “enormemente público”, aínda que non ha ennegrecido o novo proxecto: “Cada sociedade decide dar a algunhas persoas o dereito a traballar cousas que outros non podían traballar. Na Grecia clásica foron filósofos e en Arantzazu frades. Grazas a eles temos unha chea de cousas que doutro xeito non teriamos. A sociedade actual debería garantir este tipo de espazos? Esa é a pregunta. Era Arteleku un espazo así? Eu creo que si. Será unha calostra? Pode ser”.

Xeración de sons estraños

Penetrámonos no final da historia e interesounos o percorrido. Rewind. Play. “Non sería capaz de dicir a cantos artistas traballamos… por séculos. A súa pertenza a Arteleku converteu a Audiolab nun referente”. Referente de baixo orzamento: Erkizia afirmou que ninguén tivo nunca un soldo no laboratorio de son e que cada ano se organizaron ao redor de 30 actos cunha bolsa de entre 5.000 e 15.000 euros. Eses números que importan? Mídese así o valor dun proxecto deste tipo? Temos máis preguntas.

Canto custa o taller Non sound is innocent que Eddie Prévost trouxo a Arteleku en 2003? Non conteste en euros, algo máis importa. “De verdade, foi un punto de partida”, di Erkizia. Había xente que andaba por aquí con música experimental, algúns totalmente inmersos, outros interesados, sen saber por onde empezar. Non quedaba nada que os unise. E os talleres de Audiolab cumpriron esa función.

“Ves as fotos vellas e, jo…”, detense un momento, coma se quixese lembrar algo; e volve, “agora si, agora velo: naquela época non es consciente, aí estaban Mursego, Xabi Strubell, Joseba Irazoki, Iñigo Telletxea, Mikel R. Neto, Oier Iruretagoiena, Miguel Ángel García, Héctor Rei, Jon Mantxi, ao principio tamén a xente de Oreka TX, Makala, Javi Peixe, Ían Urizar…”. Cre que os talleres sobre improvisación marcaron a toda unha xeración.

Tamén lembra cun agarimo especial ás de Jean-Luc Guionnet e Matthieu Saladino. E as xornadas MRB cun carácter máis marcado de proxecto: serviron para compartir e debater ideas, proxectos e traballos relacionados co son. Si pregúntaselles aos participantes, fálaselles de clima especial, fálase de “algo que estaba a gallarón”. Falaron de son, si, pero non desconectados do mundo, xa que un dos temas a estudar foi a función que a música e o ruído poden desempeñar como instrumentos de tortura.

Investigación sen tese

Foi moito Audiolab e moitas outras cousas non. Por exemplo, non foi un proxecto ríxido. “Agora parece que todos os proxectos teñen que ter carácter de tese”, queixouse Erkizia. Un modelo diferente foi o do laboratorio. E, de acordo, tamén di que ese concepto estivo “de moda”, que logo se baleirou como unha roda perforada, como sucedeu con moitas outras tendencias do mundo da arte, pero, en calquera caso, cre que o laboratorio, sen ter un proxecto concreto, ofrece unha gran variedade de experimentos. Tamén que, sumando intentos en diferentes direccións, a cousa acaba adquirindo “unha especie de carácter” que permitiu aos participantes progresar sen pecharse entre catro paredes.

“Non queriamos crear un novo ghetto, por iso era necesaria a apertura. Traballar con fonografía, nese sentido, sempre nos mantivo noutro lugar”, explicou o de Bera. Ao pedir que se concrete este punto, deu unha clave de como se traballa en Audiolab. “Ao final, estás a traballar con todos os sons da túa contorna e todo ten o mesmo valor”. A recepción do son en cru como materia prima lles levou por camiños difíciles de pensar na investigación musical convencional, até o punto de descubrir usos sonoros que van máis aló da función estética –unha das últimas obras é o mapa do ruído de Donostia, que identificou os puntos e momentos máis ruidosos da guía turística da cidade–.

Erkizia recoñeceu que esa forma de traballar tamén ten os seus riscos. “Non hai unha metodoloxía fixa, é difícil seguir traballando cando a persoa que puxo en marcha o método que se utiliza non está. Nese sentido teño que facer autocrítica, quizais porque personalicei moito”.

En busca de arestas

Na época na que se penetraron na selva sen investigar a investigación sonora, non existía documentación internacional sobre o tema. Nos últimos anos multiplicouse a bibliografía que aborda esta temática, xa que unha chea de forzas acumuladas ao redor da música experimental dirixíronse aos sound studies. Audiolab avanzou á vez que esta onda e deixouse notar na atención que recibiron desde o estranxeiro. Vírono cando publicaron o libro Noise & Capitalism: en lugar de vender o libro, decidiron funcionar por intercambio, co trato “ti envía a túa publicación e nós enviámosche o libro”. Iso foi en 2009. O libro esgotouse hai tempo, pero aínda hoxe en día a xente achégase ao estranxeiro preguntando polas reedicións.

Os estudos de son poden ser aínda unha liña minoritaria, pero son un ámbito interesante para calquera persoa ou colectivo que queira provocar algunha ruptura. Cada vez que se pon a pregunta “Que é música e que ruído?” pregúntase “que é normal e que non?”. E iso ten grandes implicacións políticas. “Chega o momento en que unha música nun lugar concreto non provoca ningunha sorpresa. A música pódese converter en conservadora, tamén en reaccionaria. Eu creo que o son en xeral vive ese debate, é natural, non podes encapsularlo, é difícil de controlar e sempre xera controversias cando controlas”.

Audiolab despídese como espazo para que este debate teña lugar. Ver si o proxecto de Tabakalera vai ser asumido ou non. Non apague a gravadora polo si ou polo non. Pau.