A irmá de Milia empezou a cantar bertsos con bágoas nos ollos e fedor na boca. Chovía a medida que baixaba, golpeando a á da torre de Lastur. Por primeira vez, os congregados no escuro e húmido vestíbulo, preguntaban si tratábase dun soño maligno, ouvíanse, a través da carne, as palabras que lles provocaban un terror amarelado.

Que é o premio da media muller?
Mazá asada e viño rosado.
Con todo, a Milia é un inimigo:
Debaixo, terra fría, sobre a cal se alza a pedra.

Os pais da milla esborralláronse. O corpo da súa filla xacía no foso que tiña diante. Segundo sabíase, o último alento no parto de dor e en canto casou, Peru Gartzia, da familia Ouro de Arrasate, maltrataba á súa muller: os golpes e as inxurias convertéronse no pan de cada día da moza Milia Lastur.

En lugar de celebrar o nacemento dun neno, na fortaleza de Lastur estendíase a ladeira da morte. O cadáver de Milia foi trasladado de Mondragón a Lastur en carros galopados polas espigas de cabalo. En todos os pobos que cruzaron baixáronse as roupas e os chapeus das tendas, xa que era coñecido o ocorrido en Arrasate. A irmá da milla falaba da mazá asada e do viño vermello, da terra fría, da pedra no alto, do peso da desgraza da situación.

O pai de Milia Lastur asasinara moitas cabanas para organizar enterramentos suntuosos e a nai da defunta había aprovisionado a caixa: para os pais, o sentido da filla, era un insufrible erro que a irmá de Milia puxera en verso. Peru Gartzia e Milia Lastur non casaron por amor, senón para aumentar a riqueza das dúas casas.

Desde Deba, a irmá de Milia Lastur dirixiuse a Mondragón cando soubo que a súa viúva Peru Gartzia ía casar coa señora de Mariña Arrazola, á que amaba na súa mocidade. Estaba furioso. O arrepentimento do home non durou moito tempo. O eco dos versos que lle dedicaron no enterro da milla le desollaba a medula pola baixada de Izarraitz cara a Azkoitia no concurso de Arrasate.

A irmá de Peru Gartzia atopou a resposta na sede do señor Arrasate-Mondragón. Fronte a el había dous bertsolaris. Os dous tiñan a lingua espida e afiada:

PolA nosa Señora Milia Lasturko, Peru
Gartzia fíxonos unha puñada:
Fixo muller, en Mariña Arrazola.Que case
, que ten a súa idea.

O seu obxectivo era salvar a honra de Perú García. De palabra, declaramos que o conseguiu. O seu irmán non tiña a culpa de que a ambición de Milla Lasturgo fose poderosa. Peru Gartzia era un home mozo, aínda que pequeno, rico e vivaracho:

Non fai falta García Perú
Tan grandes noites polo bispado,
dado o mandato dos
Ceos, recibiu Andrario o cumprido.
Era a muller dun home pequeno e
sutil, que vivía no espazo
aberto
da porta, era dona de grandes chaves e na súa americana cultivara grandes honras.

No habitual, os himnos enxalzaban as accións bélicas. A irmá de Milia Lastur esculpía en versos inesquecibles a violencia das relacións entre homes e mulleres. Ademais, daba testemuño da amarga sorte das outras tres mulleres guipuscoanas, mal tratadas, ao final da sementera, enumerando nomes e lugares:

Eu odio a Mondragón,
Giputz recibiunas de momento:
Na rúa Iturriotz, Santa María
de Balda, Santa Otsanda de
Gabiola, en Errebalean, Santa Milia de Lastur.

Nas memorias do erudito Esteban Garibai (1533-1599), orixinario de Mondragón, atopouse o texto da Herejía de Milia Lastur, ganduxado en trinta e sete cóbados pola irmá de Milia e a irmá de Peru Gartzia. Koldo Mitxelena incluíuno nos escritos en eúscaro arcaicos e Benito Lertxundi xunto ao seu parente Mille Regrets, de Joaquim Desprece, murmurou a eresia e gravouna aos oídos dos oíntes das novas xeracións. Levamos na cabeza a prata da eresia.

A viga caeu no
ceo, a torre altísima de
Jo dau Lastur, o señor
e a señora de Eroa, un antes e despois o outro.
Enviamos a carta aos ceos:
Rógolle que nos acompañe.

Coa intención de gozar do esplendor da primavera prateada, dirixinme unha vez a Lastur. Era a mañá de Pentecostés. As cereixas florecían nos recunchos de Gaztelugatxe e Ea. Por Bizkaia, polo camiño da costa, cando volvía, tiña o desexo de perderme na tolemia de Lastur, remontando Deba e Itziar. En realidade, como escritor e admirador de vellas eresias, como noutro tempo repetín as carreiras da pobre Bereterretxe a través de Lakarri-Aran, Bosmendieta e o val de Andos, idealizaba e quizá pensaba cruzar Milia nos carreiros arxilosos daquel pequeno pobo.

Lastur é un pobo de gran renome e non só polos versos de Milia Lasturko. Especialmente nas festas de San Nicolás, e todos os fins de semana no verán, organízanse xogos taurinos na plazoleta de moldear igrexas, restaurantes, bares e albergues. Nos últimos anos, os gandeiros da zona mostran animais da raza Betizu. O bertsolari Uztapide e o trikitilari Sakabi facíanse eco dos xogos tradicionais dos baserritarras. Ao entrar na taberna do pobo, mentres esperaba que me pedise un café, as fotografías de dúas estrelas na parede, brancas e negras, fixéronme ver un testemuño de tempos heroicos. Da habitación de atrás, Bixente Zulaika, irmán do investigador Joseba, saíu de inmediato cun sorriso. Guioume de boa gaña polo labirinto de Lastur.

Faloume das ferrerías, describiume o muíño que se atopa á entrada do pobo, representeime o fluxo do tempo que acumulara nas miñas mans a fariña de millo e perdinme da manda á parede da esquerda, fascinado polo verdor das estribaciones de Izarraitz. Na neblina e na neblina, divisei os montículos das pradarías e o signo da igrexa de San Nicolás rouboume os ollos. Estaba muda, muda. Era unha palla silenciosa. Para terminar, Bixente mostroume a súa magnífica envoltura de pedras e sinalou os camiños. Podía chegar a Mutriku virando á dereita e a Azpeitia si seguía o camiño á esquerda.

Estaba no corazón do mundo. A desgraza do avó da milla estaba xa ao meu alcance cando Bixente, sobre a herba, abandonoume a soas para meditar:

Tes que ir deseguido, Milla.
O Pai honra á Igrexa, a
Señora Nai encerrada na decoración.
Tes que ir, Milia.

Caeu a pedra ao ceo,
Atopou a nova torre de Lastur,
Edegi deulle a metade ao almene.

A eresia do século XV volve soar nestas décadas de ruínas. Os queixumes da irmá de Milia de Lastur poden ser utilizados polo recoñecemento, estudo e denuncia da violencia da sociedade vasca, sobre todo dos nenos e das mulleres, que durante moito tempo era imperceptible. Eles saben que o recordo do sufrimento dos séculos da muller pode en certa maneira influír na loita contra a dor. Aínda nos asusta porque é unha canción de actualidade.

Non sei por que, pero desde sempre, pareceume que a eresia de Lastur podía ser a base fundamental para recoller unha película. Teno todo: traxedia, traizón, solidariedade entre irmás, pegada da loita de clases, epicidad sorprendida.
E a beleza densa dunha linguaxe.
Tes que ir á palla… Milla.