“En 1935, Baiona...” son as primeiras notas da túa marcha.

A miña avoa era de Roncal, vasca. A pregunta das raíces é imprescindible para a música, e eu sempre tiven un atractivo irredutible para a música. O meu avó era director da banda Harmonie Bayonnaise e, antes de que me dese conta, o profesor da escola de música de Baiona púxome rumbo aos conservatorios de Bordeus e París. Tanto os concursos internacionais como os premios, non me chegaban nada, e ao mesmo tempo tocaba nos bailes, nas festas ou nos círculos pechos dos clasicistas. Son músico profesional desde que tiña 14-15 anos. Nunca tiven problemas para tocar no Casino de Biarritz, nos locais escuros de Pigalle ou nos templos da música. Vivía música, tiña virtudes e poucos prexuízos. De modo que, escoitando a radio, descubrín o jazz. Os timbres das voces e a cor da música encantáronme. A lenda di que para facer jazz hai que ser negro, o mito ten que aprenderse en Estados Unidos. Ningún dos dous son autodidacta.

O movemento do Free Jazz trasladouse a Francia en autodidacta.

No núcleo político do movemento Free, fundado en Estados Unidos, había unha denuncia de segregación racial. Porque me tocaba o tema, porque as loitas anti-franquistas tiñan eco en min e acababa de pasar 30 meses na guerra de Alxeria, queriamos traer ao jazz a necesidade de liberdade que se respiraba entón. Era o ano 1968 e si a un mozo preguntáballe “por que participa na revolución?”, respondíalle “porque non quero ser como o meu pai”. Tanto na vida como no jazz, tiñamos a necesidade de liberarnos das estruturas e marcos impostos, de romper as normas e códigos. Queriamos facer o que non se fixo até entón, romper rutinas, tradear as rodas da inercia que viramos.

Era a liberdade a única que non se podía furar?

O disco Free Jazz e o grupo Portal Unit tiñan como obxectivo dar renda solta a unha improvisación total e fomentar a liberdade. Non sabiamos onde iamos, non sabiamos que buscabamos, pero non nos importaba. Máis tarde aprendín que unha vez que o atopaches saberás que é o que estabas a buscar, non antes. O único que nos preocupaba era estar ocupados, actuar sen máis, facer. O establishment do jazz e boa parte da crítica foron recibidos con malas orellas. Que fixemos calquera cousa, que improvisabamos porque non sabiamos tocar ben... Nos desollaban o que podían e máis. Nós, en cambio, tiñamos ante nós aos oíntes: xente con gusto polo descubrimento, a experimentación e a procura. De feito, a música non era aínda un produto formateado para o consumo común.

A improvisación é a boca do coitelo?

Non en balde afirmo que o principio é sempre o máis belo da historia. Escoitándonos, en plena liberdade, cando asumes riscos, xorden momentos únicos e irrepetibles, pero tamén tensións e enfrontamentos. Na boca do coitelo vese o verdadeiro carácter de cada un. Non tardas en adiviñar quen é o bostezo, quen o insolidario, quen o aplauso, quen o farsante, quen o juguetón, quen o artista... Si a isto súmaslle o bulebule da crítica e os intereses profesionais, apértache a miseria humana. Coñezo a aqueles que negaron a miña participación no movemento Free, que me confesaron a vergoña de sentirme desgraciado toda a miña vida. Nós non tiñamos nada que gañar nin nada que perder. Iso salvounos.

Farsantes, juguetones, artistas... Que eran vostedes?

No New Phonic Art, a nosa lema era non falar do que tocabamos. Nin por diante nin por despois. Non sabiamos onde iamos, pero ímonos. Acabouse. Con todo, improvisar na música contemporánea era tirar a madeira ao lume, rirse do poder absoluto do compositor. A improvisación sempre será perigosa para os que non están completamente mergullados na improvisación. Vin o odio dos compositores, tan cadrados como a pantalla, que difundimos no centro da súa peza. Tamén coñecín a grandes músicos que empezaban a improvisar e terminaban sempre frustrados. Ao improvisar non podes dicir “equivoqueime”, non podes pensar “si tivese tempo non o fixo así”. Para improvisar tes que esquecerche de ti mesmo, seguir o vento e para seguir ao vento, é imprescindible a paixón por compartir, a relación.

E cando as relacións son o vento?

Desafortunadamente, hai demasiados músicos que piden moito e dan pouco, sen dar unha soa substitución como os ciclistas que van sempre na roda. É moi difícil atopar xente disposta a dar todo para deixar pegada. Cando, coa fórmula do éxito, descobren a magnitude do tesouro, algúns permanecen alí, ata que lles salgue a última pinga de leite, e outros se escabullen para o segundo tráxico. Cando se informa de que hai 30.000 espectadores fronte a fronte, algúns se enfurecen “e que?”, mentres outros preguntan “canto euros é iso?”. O peor de todo é que os líderes queren ter compañeiros que lles vaian a depender deles. Si o líder sente que a súa hexemonía se cambalea, tentará esmagarche. Si empezo a improvisar, non é para amolar a ninguén, senón para chegar de súpeto a un mundo descoñecido. A competencia e o gallinaje artístico parécenme absurdos, pero desgraciadamente, o mundo das traizóns é o da música.

É unha traizón vincular a improvisación á gravidade e aos trucos para sacala da angustia, como a sociedade o une?

Non se pode improvisar en todas partes. Si improviso nunha sala pequena e reunida, ninguén me dirá si é bo ou malo. A xente sabe que a improvisación é fráxil, que require concentración, dispoñibilidade ante imprevistos, tempo. Na sala de 3.000 persoas, con todo, si un empeza a vagar, un empeza a rascarse o nariz, outro decide que cear e alguén elimina de Facebook a mensaxe que di que vén ao teu concerto. Aí está vostede condenado a actuar desde o primeiro segundo con toda firmeza e artificio para tentar levarlle a lugares onde a xente non espera dar o que espera de vostede canto antes. Por tanto, nos grandes festivais preparo a música. Sei cando non podo meter a pata, cando non podo meter a pata entre as pernas. Cando non sabes o público que tes diante, onde está politicamente, si son os teus fans ou si viñeron para situarse socialmente, si teñen na cabeza o seu ano ou a súa música... que compartes? Que sentido ten o risco se non compartes nada? Aprendín onde podo xogar e onde teño que superar o exame.

No panorama musical actual, si hai moitos estudos e pouco xogo...

Acabáronse as épocas nas que a arte xustificaba os recursos para a creación e experimentación. Antigamente, moviamos tres camións que valían a fortuna aos concertos, unha tropa de enxeñeiros que parecía da NASA que nos axudaba na procura dun son... Custaba moito diñeiro, pero aos produtores non lles importaba tanto, estaban dispostos a asumir riscos. Si hoxe desprazas todo isto e non cheas a sala, o produtor suicídase antes de que acabe o concerto. Desta maneira, só quedan uns camiños moi estreitos e marxinais para a experimentación, e os artistas convertéronse nun valor económico. Por iso a creación cambiou tan pouco desde a década de 1970. Por iso hai que amar aos artistas, tentar comprender o que están a facer, empatizar... Sen prexuízos. Por exemplo, hai un prol-americanidad tremenda no jazz. Coñeces algún músico de jazz portugués? Por que non hai un músico de jazz español que toca en Francia? Os festivais están cheos de americanos e, como dicilo, non todos son punteiros. Á globalización parézome moito á colonización.

Afróntase a globalización con personalidade e estilo propio?

Si, pero cando pensas que es especial convértesche en algo normal. Sempre tentei confundir pistas, que non me identifiquen con nada. Tocaba o clásico, acompañaba a Barbara, Jacques Brel ou Léo Ferré, ofrecía concertos de jazz, experimentaba en música contemporánea... Vivín en total polivalidad, e como non me poden etiquetar, non sempre me entenden. Como non fago o que se espera de min, son incómodo para uns e un estorbo para outros. O recentemente falecido radiofónico José Arthur dicía que eu son o comandante dos clarinetistas que non quería entrar na fila. O problema é que agora todo o mundo sabe quen é Michel Portal, excepto Michel Portal.

Ten un calafrío.

Vivo nun constante terror, nunha ansiedade eterna. Xa digo pánico á repetición do feito, á rutina. Creo na dificultade, na preguiza. Non vivín nun lugar que me gustaría vivir. Cánsame escoitar a versión de jazz desde abaixo cando estou a traballar o clásico, e cando estou co jazz, as harmonías clásicas aparecen no horizonte. O mesmo co País Vasco. Deixei atrás unha cidade na que non volverei nunca. Teño cravados no casco a linguaxe cantor dos aloxamentos de Baiona e o tambor dos programas de mutxi. Temo perderme e, ao mesmo tempo, non podo expulsarlles. Vivo en contradición constante comigo mesmo, exilio, sempre insaciable, nunca satisfeito.

Por iso nunca fuches a recoller os premios que che deron?

Non podo pisar as alfombras vermellas. Non vexo nel nin lóxica nin pracer. Poida que sexa unha vergoña, quizá un orgullo, unha indiferenza, pero cada vez que se me pon de fronte unha alfombra vermella, sinto o risco de caer e caer. O perigo de caer excitábame na música, asustábame en todo o aparato que a rodea. Ademais, non sinto satisfeito de saber que gañei, de aparecer co premio. Mesmo cando quedo na rúa contesto xeado, e non é porque non me guste, senón porque me desbaste a cabeza imaxinar o meu traballo para acougar o ego. Sei que non é elegante, debería mostrarme máis cortés, pero como teño bastante traballo para manexar os meus medos e as miñas miserias, negueime a todo aquel que me extravíe.

Vostede ouviu dicir aquí e alá que descarrilar para unha “besta de tablado” como vostede é facer bandas sonoras para cine e televisión.

Sempre me gustou o cine, e sempre unín sons con imaxes. En Mozambique, por exemplo, fixen un caderno de viaxe, encadernando o que vira e oído. Así que gocei moito creando bandas sonoras que me saían facilmente, ata que, en lugar de traballar con músicos, ordeneime traballar con máquinas e me desanimé. Son moi sensible ao que me rodea. Interésanme os pensamentos, as vivencias, as reaccións, os sentimentos, a imaxinación... non a perfección das máquinas. Non teño móbil, nin computador, nin internet. Por que? Seguramente porque non quero ser como os demais. Porque non quero ser dos que van en autobús ou en metro co móbil. No vagón, cando ouzo falar a 40 persoas colgando das súas trepetas, non sei que facer. Míroos, pero non os soporto. Non comprendo como se nos veu encima esta época tan repentina. Non entendo que o computador sexa un instrumento. É máis, paréceme que a tecnoloxía trouxo moita trampa á música. Teño alegría e bos músicos no escenario e son dos que se transforman, dos que non tocan á vez só en casa. Non son un computador, pero afortunadamente, tiven a sorte de escribir a banda sonora da miña vida.