Argizaiola ilustra a portada do libro Euskera erro eta gara: “A argizaiola ten algo máxico. Esa forma misteriosa que nos sacode algo no interior. Ademais, aclara as tebras, como adoitaba facer Bittor en moitas ocasións”, cóntanos Elexpuru. Na contraportada están representados o pasado e a modernidade: “Non só miraba cara atrás. Kapanaga, ademais de explorar o pasado, dedicouse a facer propostas sobre o presente e o futuro, en política, no cooperativismo, nos avatares do eúscaro batua... Pensador, filósofo, máis que nada. Tamén din os seus amigos que era un mago, un chamán ou un oráculo”.

Da súa obra, a editor fala así: “Primeiro destacaría a súa prosa, moi elegante. Un coñecido escritor dicíame que non ten envexa polo estilo de Mitxelena ou Atxaga. En canto ao traballo de edición, estou bastante afeito editar libros doutros, pero isto foi diferente. Para empezar, tiven que elixir entre traer a suma do eúscaro de hoxe, deixalo no que hai ou facer algo intermedio. Ao final, decidimos deixalo onde estaba, e case me limitei a rectificar. Cada palabra que escribía Víctor estaba ben pensada e era un engano ao seu espírito o que a súa obra trouxese a suma de hoxe. A pesar de que era un afeccionado a sumar, lanzounos algún raio se puxésemos o eúscaro orixinal e os bagés en lugar de eles”.

O eúscaro é raíz e somos, e non o eúscaro é raíz e somos. “No sentido dos bertsolaris, aínda que a rima da segunda sexa máis suave...”. Riu desta idea: “Ten unha rima mellor, por suposto. Pero se el tiña algo era iso, que o eúscaro era a nosa lingua e non o eúscaro; –que o segundo compoñente é o idioma, o guipuscoano, o biscaíño, o italiano, o xaponés... A revista Euskera de Euskaltzaindia, o 70% da vascos fala euskera, o eúscaro cando se fala castelán e o euskera batua? Creo que non lle faltaban razóns”.

Con motivo de Refráns e Sentenzas, mantívose ao nivel de Mitxelena: “Bittor era heterodoxo, tiña espírito crítico. Os argumentos de autoridade non servían para nada. Tivo moita relación con Euskaltzaindia, xa que tiña amigos e non tan amigos. Como carecía de título e era humilde, algún non tíñanlle moito respecto. Non coincidía coa interpretación dalgunhas frases de Refráns e Sentecias. Publicou un artigo en eúscaro. O máis debatido: ‘Erioak en Ereza, filla de Butroe en Plentzia’. Kapanaga traduciu ‘Mananciais en Ereza, a filla de Butrón en Plencia’. Considerou absurdo o que contiña o orixinal, que Mitxelena dera por bo: ‘O tártago matou á filla de Butrón en Plencia’. Din que o de Errenteria se enfureció moito porque o traballo de Kapanaga publicouse na revista da academia. En calquera caso, hoxe en día a maioría din que Bittor acertou de pleno”.

No tema do euskera batua, sempre se falou da unificación e do dialecto. Capanaga viviu con dor a evolución do biscaíño. “Viviu o proceso do eúscaro batua de principio a fin. Estaba en Baiona en 1964, no acto decisivo organizado por Txillardegi, e en Arantzazu en 1968, na asemblea de Euskaltzaindia. Apoiaba a Batua, pero dicía que había que facelo amodo, collendo o mellor de cada dialecto. O dialecto biscaíño é o dialecto máis arcaico, o que mellor se mantivo nas súas formas antigas, e vivíao con rabia á hora de construír a exclusión unitaria de devandito dialecto. Mencionamos o ‘eúscaro’ e o ‘bage’, e ao escoitalo, por exemplo, propuña ‘Zuek zare’. ‘Sodes’ parecíalle unha aberración. ‘Entón, por que non ‘garete’?”, dicía.

Era crítico con “eruditos”. Repetía con frecuencia pequenas observacións. O eúscaro é testemuña e é testemuña: “Que nos están facendo os vascos da nosa ‘idade mediocre’? Sentados sobre un mea de ouro, a ver si esa terra arroxada serve para plantar lirios”. Con todo, Kapanaga era moi optimista, “A lingua, como o mar, sempre tenderá a recuperar os seus espazos”, segundo recóllese na frase: “Era consciente de que a lingua se perdeu moito na historia, pero tiña a esperanza de que o eúscaro recuperase os seus campos, como a auga. Eu non son tan optimista, pero acabo de ler que en Zalduondo había un 1’8% de euskaldunes en 1981 e agora son un 37%. A auga sobe”.

Os elementos da auga, o lume, o vento, a terra, a árbore teñen gran importancia no estudo lingüístico e antropolóxico de Kapanaga. Coñecía moi ben a natureza e a linguaxe que a acompañaba. En eúscaro atopaba as claves para interpretar a nosa contorna e o pasado. Quizais a visión dos vascos sexa a mellor obra para coñecer o seu pensamento. Trata decenas de temas, ás veces sen profundar demasiado. “Era lume Bittor Kapanaga?”, preguntamos Elexpuru: “Que dicir? Había auga e tamén lume, pero lento, de grandes brasas, pero de débiles chamas, de pouca vaidade. Adoitaba dicirlle a Gontzal Mendibil: ‘Defenderei a casa do Pai de Aresti estivo ben para un tempo, pero terei que revivir o lume da miña Nai para novos
tempos’. Era tímido, pero non tiña vergoña de revelar a súa verdade ante calquera. Curiosidade e sentido común. Suave e dúctil, que non cejaba en nada importante para el. Austero. O que vivía só, o solteiro á mantenta, temendo perder a liberdade. Bo psicólogo. Un excelente compañeiro de conversación. Sabía mirar as cousas desde perspectivas inesperadas. Fillo da época pasada: “Aos once anos viu cos seus propios ollos o primeiro bombardeo da guerra. Tras a guerra, a adolescencia coidando e lendo as vacas. Aos vinte anos a Eibar. Foi a súa universidade. San Martín, Laspiur, Basauri... Vestiuse alí. Con trinta e tres volveu a Otxandio e dedicouse á construción popular, creou cooperativas, alugou o caserío e puxo vacas. Pero a súa amada era o eúscaro. Dedicou media vida a analizala e a collela”. Tras a súa morte, entrevistouse en vídeo a vinte e seis dos que foron amigos no momento da morte. Todo está en Internet. Pódese buscar escribindo “O mago de Otxandio”: “A admiración é a palabra que resume a acción de todos. Máis dun dixo que era obstinado, obstinado. Se tiña unha cousa clara, non se retiraría facilmente”.

Cos da última xeración, con todo, arranxoullas moi ben. IGOR Elortza ou Unai Iturriaga, por exemplo, eran amigos e compañeiros seus. Pasaba horas lendo xornais na Herriko Taberna, e os mozos achegábanse a miúdo para charlar. Os mozos felices e el tamén.

O editor anima aos euskaltzales a ler o libro, sobre todo aos filólogos: “Hai unha tendencia entre os ‘oficios’ a desprezar as ideas de Kapanaga, moitas veces sen coñecelas. Propón centos de etimologías e expón hipóteses interesantes sobre o pasado do eúscaro. Non sempre o acertará, pero outros tampouco. Adoitamos andar na escuridade neste tipo de temas, pero para esa escuridade non é mala a obra de Kapanaga”.