A idea de reeditar a novela O diñeiro perdido de Mariano Izeta é aplaudible, xa que case é unha aposta anti-intuitiva dar un novo papel á xénese do xénero negro en eúscaro. A edición, realizada por Euskaltzaindia e o Concello de Baztan, pódese ler nunha tarde, xa que está escrita de forma que se poida entender facilmente a historia, que non chega ás 100 páxinas.

Non lle pedía á novela de Izeta que fose “boa”. Si ten lagoas, notará moitas cousas que lle faltan, tanto nas escenas como nos personaxes que están construídos, como nos nós da historia. Pero está escrito en 1962, non sería xusto esixir a quen escribiu “Raymond Chandler baztanés”, sen os almacéns literarios que hoxe temos a man.

O que non pasa tan facilmente é a posición ideolóxica do narrador. Dicir que a novela é moralizadora non é esaxerado, nin tampouco dicir que a voz que conta a historia deslízase polo poder. Por exemplo: despois dun roubo, a policía deterá aos “sospeitosos habituais”. Les que na comisaría recibiron “unha gabia que merecían” e logo encerráronos (capítulo 5) e logo déixanos en liberdade. Pero cando sucede o segundo, o narrador non lles recoñece nin a inocencia –o malfeitor é un delincuente, a non ser por esta causa, por outra cousa–.

Mesmo cando se aclara o verdadeiro autor do delito, “a tentación do inimigo” é a causa que se lle dá ao roubo. Ou, si non, querer vivir sen traballar. O ladrón róubao porque é preguizoso, non hai outro motivo. As diferenzas económicas entre os superiores e os asistentes considéranse cousas naturais, entendidas como desviacións a corrixir por infraccións de orde como o roubo. E un capítulo á parte merecería a pena analizar o papel das mulleres.

Non nos referimos a todas as cousas unicamente porque apoiamos outras formas de pensar políticas: estas oportunidades que fixo o narrador prexudicaron á ficción, tan claramente xulgou aos personaxes, que deixou sen lugar a sorpresas o relato, como ocorre cos escritores que pon a transmisión de valores morais ou ideolóxicos por encima das posibilidades da historia.

O traballo de Izeta adiantouse nas próximas décadas no camiño do xénero negro despregado, máis en opinión duns que doutros. Reler o diñeiro perdido é un exercicio interesante para saber cal foi o punto de partida. Na década de 1960 as nosas novelas negras tamén tiñan o aspecto dun manual de boas prácticas. Habemos espelido algo.