40 anos cantando. Hai tempo suficiente para facer unha visión do que é a cultura.

Subín ao escenario por primeira vez en 1974 e pouco despois, en 1975, con Franco aínda vivo, fixemos o noso primeiro disco en Madrid. En 1976 era máis fácil cantar en eúscaro en España que na actualidade. Hoxe en día podes tocar en diferentes espazos alternativos, pero antes existía a solidariedade entre os pobos, e os vascos eramos pioneiros nesa resistencia para moitos.

Empecei a cantar cando era moi novo, cando era pequeno. En Zeanuri, crecín nun pobo moi euskaldun, fronte a Gorbeia. Como fun de bo oído, ao cinco anos metéronme no coro do pobo e aos doce regaloume a guitarra a miña avoa. Os meus referentes eran os cantantes de Ez dok amairu: Benito Lertxundi, Mikel Laboa, Xabier Lete... Son o seu sucesor.

O propio Benito, ou Estitxu, Natxo de Felipe, moitos cantantes vascos empezamos a competir. Recordo o Premio Abra, por exemplo, a entón “Operación Triunfo euskaldun” [ri]. Gañeino en 1973.

A maioría dos cantantes do movemento Ez dok Amairu eran guipuscoanos e nós queriamos que en Bizkaia tamén se producise un movemento parecido. Lupe, Xeberri, Oihartzunak, Miren Aranburu... xuntámonos algúns, pero todo frustrouse por cuestións de política.

Estes eran os anos do disco que Xeberri creou con Xeberri. De entón son Bagare, escrito por Capitalismo ou Bittor Kapanaga e musicalizado por ti.

Coñecín o mesmo proxecto entón. Ese disco foi todo un éxito, fixemos varios recitais. Pero só estivemos un ano e medio xuntos, até outubro de 1976. Logo chegaron outras fórmulas, o movemento RRV, etc., e o movemento dos cantautores retardouse un pouco. Pero non se trata de ir de moda, a min non me gusta nada a uniformidade. Cada un ten o seu estilo, tanto no musical como no literario, fíxache en cantos bos escritores temos en Euskal Herria.

Si falamos da sentido da arte, e diso noso Laboa sabíao moito, unha cousa é a comprensión e a outra a sensación. E creo que nós, os vascos, movémonos máis polas sensacións.

Tamén fixeches teatro musical de éxito, con espectáculos de gran tamaño: Iparragirre, Olentzero, Aita Arrupe... É difícil sacar adiante este tipo de proxectos?

Outra fórmula é que participan proxectos musicais de gran envergadura, orquestras, coros, actores e cantantes. Hoxe en día, por mor da crise, é difícil sacar adiante proxectos desta envergadura, pero aínda así, hai que facelo. O musical de Iparragirre tivo uns 30.000 espectadores, xa que o fixemos nas prazas de touros e nos salóns das capitais vascas.

Hai algunha conexión entre cultura e política? Como no pasado, a reivindicación ten cabida na música actual?

Non vexo que a cultura sexa puro folclore, creo que é máis que esa cultura. Hai que darlle importancia á palabra, e non só como dicila, senón que dicir, a mensaxe é importante. En caso de facer autocrítica, creo que moitas veces os escritores de hoxe usan ben a lingua, pero que están máis na flor do eúscaro, porque como dicir é máis importante que que dicir.

Joseba Sarrionandia escribiume unha canción do último disco e traduciume un segundo. Ten esa capacidade, o expresa moi ben e, con todo, ten unha mensaxe. A min gústanme estes poemas que expresan algo profundo. Quen utilizamos as palabras temos esa oportunidade de profundar. Cando teño un poema entre mans, sempre vexo si ten música dentro; e si é boa, ten esa musicalidad.

A palabra e a música van polo mesmo camiño. No meu caso, normalmente, fago a primeira palabra e logo a música, fago a canción na melodía que me dá a palabra.

Cantaches en biscaíño e escribiches unha novela. Non é algo moi habitual. Non é tan valioso o noso dialecto como os demais á hora de expresar as cousas?

Ademais, escribín a novela Gorbeiako Haizea coa linguaxe de Arratia. O meu pai morreu hai dez anos e escribín na miña lingua o que quería dicirlle, historias do pobo, pensamentos e formas de vida. E fíxeno en biscaíño, no dialecto do meu país, como facía co meu pai. Tamén vai dando corpo ao biscaíño, porque nós, os biscaíños, tivemos unha época na que tivemos bastante complexo, si o noso eúscaro era peor, xa que o Euskara Batua esqueceuse do biscaíño. O eúscaro é un dos máis antigos de Bizkaia. Cancións de Gorbeia: Tamén recollín algunhas cancións de Arratia no disco Nire Txiki Ederra.

É importante recoller e actualizar este patrimonio?

Sobre todo, a actualización. Foi un disco significativo, tiña ganas de abordalo. Mirando cara adiante, faría outro parecido, xa que hai unha chea de cancións que recoller. Pero hoxe en día non hai tempo para escoitar unha canción enteira. Na nosa época, estabamos toda a tarde escoitando discos! Falta profundidade, non hai máis que ver a televisión. “Nós pensaremos por vós” din. Pero teño a esperanza de que virá algo novo.

Na música vasca hai moitos grupos, pero eu pediríalles que fixesen cousas con profundidade. Vivimos en situacións de frivolidade. “A vida é curta e imos vivir”, din algúns. Pero que é vivir? Se non é máis que iso, é aburrido. Parece que a nosa cultura non é máis que gastronomía e viaxes.

As nosas autoridades, que deberían estar a impulsar a nosa cultura, non teñen nin idea nin interese polo eúscaro e a cultura vasca. E iso é o que hai que dicir. Moitas das persoas que están a programar música viven nunha auténtica tolemia. Incluídos os de gran autoridade. Se non apoiamos ao nativo e levantámolo, non imos ben. E si non a viven, como llo poden imaxinar? Como podemos sacar adiante a nosa cultura se non é necesaria?

O que dicía Xabier Amuriza, a militancia non pode manter unha cultura, pero cando a militancia se reduciu, hai que crear unha necesidade. Aínda estamos na mesma loita de sempre. Deberiamos tentar protexer o noso. Francia, Brasil e Canadá teñen cotas e destinan gran parte dos seus orzamentos a apoiar a cultura local. O noso vai diminuíndo, pero non o da música en castelán, por exemplo. E non só os mozos, tamén os adultos escoitan música en castelán e mergúllanse na cultura erdaldun, pasan da nosa música.

Un mozo, visto así as cousas, cantará en español ou en inglés, aínda que sexa euskaldun. E deixará a nosa cultura. A min dáme pena, porque ese é o noso futuro, vexo moi pouco aos nosos descendentes. É unha realidade.

Defínesche como cantautor pero no escenario acompáñanche músicos de primeiro nivel, o teu último disco O meu corazón ten os teus ollos como testemuña. Tes o décimo cuarto disco.

Bo, cantautor… Eu son o autor das cancións, simplemente, pero me acompañan bos músicos. Quedeime contento co disco. É miña. Salvo as letras dunha canción de Sarri, eu compúxenas e escrito. Normalmente, saco discos cada catro anos. O noso pobo é pequeno e non quero queimar ao público.

Paso día e noite neste traballo, en pequenos e maiores proxectos. Teño ganas de facer outro musical e tamén de facer algo espido, eu só coa guitarra, como solista. Agora hai espectáculos de pequeno formato no boga, e cantei en solitario en Larrabetzu e Arrigorriaga. Tamén hai que adaptarse aos tempos…