Na Baixa Navarra existen tres colexios públicos: Amikuze, Garazi-Baigorri e Iholdi-Oztibarre. Por lei non se trata de colexios conxuntos, senón de traballos conxuntos. Por exemplo, en 2007 acordouse a creación dun posto de técnico de eúscaro. O empregado é Mattin Bacho: “O meu posto non é permanente, o acordo renóvase cada tres anos”. Naceu en 1980 en Bacho Arberatz. Os pais e nais e as súas xeracións falan euskera con fluidez: “A transmisión do eúscaro de Amikuze interrompeuse de súpeto, do mesmo xeito que noutras comarcas. A singularidade da comarca é estar na fronteira”.

Xole Aire é unha urepelda nada en 1973 e neta do bertsolari Xalbador. Foi profesor de Escolas Nocturnas (AEK) e de Ikastolas (SEASKA). Con todo, decidiu instalarse en cultivo no seu pobo natal, Urepel.

O punto de partida da Korrika é Urepele

A petición de que a carreira parta de Urepel (316 habitantes) foi realizada polos euskaltzales da zona. Nunca pasou por alí: “Pois debería pasar”, pensaron. Xole Aire non pode crernos: “Con todo, hai mil razoes para que pase. Un: O val de Baigorri é moi euskaldun, pero está a perder o eúscaro, necesita unha sacudida”. Curiosamente, a Korrika non pasou polo val de Baigorri en ningún momento: “Nós fomos a Roncesvalles ou a Garazi. É emocionante pasar de man en man dez días e de noite a testemuña, simbólicamente é terrible. Corro con moita emoción e esta vez fareino con máis emoción”.

Non foi fácil saír de Urepel. Os membros de AEK do Val realizaron a petición e responderon: “Correndo por Urepel?”. Eugi está lonxe (os urepeldarras foron a participar na Korrika; ao sur), os principais responsables de AEK pensaron que a contorna era buxán: “Pero nós vivimos aquí, somos vascos”, respondeu o local. Preparáronse mellor os argumentos e renovouse a petición. As razóns son as seguintes: 1. AEK fai case todos os cursos en Urepel. 2º Ser un pobo de Xalbador. 3. A creación de escolas bilingües. 4. Tras as ikastolas e as escolas bilingües creouse a gardaría. 5. Creación da asociación Adur, que fomenta os temas sociais, a cultura e o eúscaro.

Adur, polo menos, pediu que a Korrika pasase por Urepel: “Pensamos que non ían faltar ás dúas opcións. E velaquí que decidiron saír de Urepel”.

É Baigorri o máis vasco?

Falar da situación do eúscaro en Baigorri é inevitable. Moitos din que Baigorri é a comarca máis euskaldun, pero o eúscaro non é “a salvo” nin en Urepel. Segundo Baco: “A situación non é a mesma en toda a Baixa Navarra, hai moitas diferenzas entre cantóns e rexións. Baigorri e Oztibarre son similares. Segundo Garazi e Amikuze, e é evidente que as capitais son máis castellanoparlantes. Nos pobos que viron o eúscaro no campo espertouse máis conciencia. O técnico de Eúscaro cre que a diferenza radica no coñecemento e no uso da lingua. Por exemplo, Baigorri é máis euskaldun e Amikuze máis castellanohablante, pero en canto á conciencia, en Baigorri non son máis conscientes diso. Son máis euskaldunes, pero non máis euskaltzales. Baco vive a Korrika nunha especie de contradición: “Ao principio non teño ganas especiais, pero ao correr eu tamén me emociono. Ver a tanta xente e reivindicar lemas dáme moita forza. Teño unha preocupación, si trátase de teatro ou dun esforzo dun día? Teño ese sentimento”. Serve a Korrika para blanquear a conciencia?

En calquera caso, ambos os interlocutores ven necesaria a Korrika. Baco dános un exemplo diso: “Eu xoguei ao fútbol e desde antes e despois da Korrika a xente utiliza máis o eúscaro. A Korrika é un estímulo para concienciar á xente. Achega a xente nova ao mundo vasco”.

A clave é a recuperación da conciencia

Hai tres anos, co obxectivo de imaxinar o futuro, realizouse a reflexión colectiva Aldude 2050 na zona de Urepele: “O tres animadores eran castellanoparlantes. Fixéronnos falar por grupos: de temas sociais, económicos e culturais. Eu, intencionadamente, non me integrei no grupo de idiomas. ‘Non sexamos euskaltzales sempre no mesmo sitio’, pensei. Sorprendeume que os mozos que non son euskaltzales integrásense no grupo de idiomas. Algúns non son euskaltzales, pero déronse conta de que están a perder o eúscaro. Un deles mostrou gran preocupación. Deime conta de que hai que dar confianza ás novas xeracións, teñen unha especie de responsabilidade”.

Foron os nacionalistas exixentes ante a grave situación do eúscaro? A Urepelda di: “Quizais si, pero é comprensible, porque a euskaldunización estaba no campo. Xalbador dixo: ‘Aquí hai unha nai asasinada polos seus fillos’. A primeira vez que lin iso chorei. A nosa lingua materna estamos a perdela nós. Había que facer un momento duro e agora hai que confiar nas novas xeracións”. Da mesma opinión é Bacho o de Arbe.

Nas Casas do Pobo en euskera

As sesións do Concello realízanse en eúscaro? “En Urepel si!”, di Aire. “Iso é moi interesante”, insistiu Baco. É incrible que o consello popular fágase en eúscaro e de forma natural. Bacho está a traballar con ese propósito, entre outros, co axuant Curutcharry de Baigorri e co responsable de eúscaro: “Como algúns dos consellos membros son castellanoparlantes, as reunións realízanse en francés. Mesmo en eúscaro, tradúcense. Pero a reunión resúltalles estraña e deixan pronto o eúscaro”. Segundo Bacho, para empezar, é unha falta de valentía. “En Hegoalde iso é superado. No Norte non se atopou aínda. Non hai garantías para facelo en eúscaro. Non hai normas de tradución”. Nas casas de Donibane Garazi ou Baigorri faise en francés. O problema non é que tampouco haxa un sistema de tradución: “A pesar de que a maioría é euskaldun, a cuestión de falar en eúscaro non se detén. Non se crea unha comisión para reflexionar respecto diso. Os políticos poden dar ese paso. É a hora”.

A institución que reivindican os vascos pode ser unha estrutura de Herri Elkargoa. O Colexio dos Pobos da Baixa Navarra podería axudar a abrirse camiño. Bacho empezou a traballar e entrevistouse con 70 acusados.Como exemplo, falou co alcalde de Uharte Garazi: “Expliqueille en eúscaro o que queremos facer, pero el contestoume en francés”. A pesar de ser euskaldun, esperaba que o alcalde falase en francés: “O alcalde deume o pico. Dicir que non dabamos o mesmo eúscaro. Que eu ‘non damos o mesmo eúscaro? Entenderémonos’, díxenlle”. Fala dun punto de desesperación: “Eu teño a man do meu pai, de Oztibar en parte. Son de Amikuze e traballo en Garazi, en Donazahar. Si eu non o dou ao seu alcance, a que hora?”.

O rigor segue sendo escaso, a coraxe que tiveron os pais dos nosos interlocutores é escaso. Os euskaltzales viven unha época mellor, pero tampouco é fácil, teñen que aprender a superar novas situacións: “O eúscaro non é un obstáculo, senón unha mentalidade para facelo en castelán. Quen, sen entrar en partidismos, ten un poder desastroso ou grande –segundo a interpretación–, ten que utilizar o eúscaro para impulsar o eúscaro”, afirman ambos. Si os políticos falan francés, os cidadáns toman como modelo a súa voz: “Con todo, están a ter en conta as ideas dos abertzales, que din que os que non son nacionalistas tamén teñen que salvar o eúscaro. Houbo un tempo en que isto era impensable. Claro, din de igrexa, logo falan en eúscaro. Até que punto? No dez anos que chegaron verase si os principais políticos dan pasos desde as palabras á execución”, di Aire.

“Hai algún político que estea en contra do eúscaro?”, pregúntase: “Cada vez menos, pero iso non quere dicir que están a favor. Vendo en que está o eúscaro, só teñen que dicir ‘non son en contra’”. Bacho di: "Tan importante como discutir si os políticos son a favor ou en contra, é coñecer a actitude dos políticos que se mostran remisos. É fundamental expor preguntas concretas. Por exemplo, si nunha comisión de Herri Elkargoa decidísese falar en eúscaro, habería que pór os medios para que os e as castellanoparlantes participen. Con todo, os electos fan política en francés, porque son violados para que así se faga en primeiro lugar por lei. A pregunta é: “estades dispostos a falar en eúscaro nalgúns momentos?”. Con todo, nos casos nos que é posible, porque saben eúscaro, non sabemos si estano, aínda non demos ese paso. O pario para fortalecer o eúscaro está aí”.

SEASKA, AEK, Euskal Irratiak...

Sen SEASKA, AEK ou Euska Irratia, o eúscaro non estaría nos lugares onde se atopa: “Cando nós eramos nenos, os da xeración dos nosos pais pensaron: ‘o eúscaro está morto, pronto, hai que amolalo’. Crearon un berce e foron considerados tolos. Non é polo seu encomio, tampouco o quererían, pero non se lles fixo suficiente recoñecemento”. Xole Aire dános un exemplo daquela época: “Nós, irmáns, comprendemos que falar en eúscaro era vincularse á política. Cando fomos ao colexio de Baigorri foi difícil. Entrabamos na habitación e algúns empezaban a xogar ás melodías”. Ían a casa e preguntaban “que facemos mal?”. Resposta: “Algúns unen o eúscaro coa loita armada”. A situación política era entón extremadamente dolorosa. A principal preocupación de Aire foi non ter que dicir “falar en eúscaro!” ás súas fillas. Falan en eúscaro naturalmente e iso é un gran logro para a súa alegría. Hoxe en día o eúscaro non está vinculado á política, ou non tanto. Ese pario é gañado.

Mattin Bacho fala do traballo de AEK. Velaquí a súa concepción sobre as persoas que están a aprender eúscaro: “Os euskaldunberris non teñen límites, se non coñecen unha palabra encandearana no dicionario ou preguntarán. Pola contra, moitos euskaldunes dan eúscaro, pero utilizan as mesmas frases de sempre, e non aprenden nada ao introducir algo novo na linguaxe. Eu vexo aquí a necesidade de facer outra reflexión”.

Se as enquisas son correctas, en Iparralde hai 50.000 euskaldunes maiores de 16 anos: “Pero non o usan. Falar en eúscaro non é considerado como os euskaldunberris, é dicir, como unha especie de conquista. Enseguida din ‘non sei como se di’. Os vascoparlantes necesitan o espírito dos conquistadores”, di Mattin Baco. Xole Aire únese a esta concepción: “Hai quen domina o eúscaro, pero escoitan aos nenos que veñen da ikastola e din ‘iso non é a man, non é á nosa man’”.

É unha escusa ou un pretexto? cuestionarios: “Eses non poden superar a situación, non queren actualizar o eúscaro”.