"Si houbo algún morto nas revoltas que se produciron en Chile, púxoos o pobo. O noso territorio, Araukania, non é unha excepción. Tivemos que sufrir os ataques das políticas de Estado equivocadas e as consecuencias”, dixo o historiador e compositor chileno Iván Fernández. “Temos moitos feitos históricos gardados por un silencio absoluto, porque son absolutamente vergoñosos. Poucos coñecen os sucesos de 1934, polo que son poucos os que saben que na provincia de Malleco, cando se rebelaron contra os abusos dos seus señores, mataron a uns 200 labradores e mapuches. Cantata a Ranquil é contar unha historia nunca contada”. A principios de 2015 presentou en Cataluña e Bilbao, acompañado polo grupo de música Inchi iñi mapu –“Lurra gara”, mapudungunez – que dirixe. O grupo foi creado pola asociación cultural do mesmo nome nacida no ano 2000 e está formado por sete novos de “gran talento”, dous deles mapuche.

Dous son os traballos que realizou Fernández para crear a cantata: indagar na memoria histórica e reconstruír o relato dos feitos a partir dos datos achegados pola mesma, utilizando elementos artísticos. Os resultados da investigación son moi valiosos: entre outras cousas, conseguiu entrevistar ás dúas últimas persoas que sobreviviron á masacre, que xa teñen máis de 90 anos, e ao fillo dun rebelde, hoxe profesor de Historia. A través destes testemuños e grazas á información proporcionada polos sucesores doutras vítimas, puido precisar que o número de falecidos foi de 214, por exemplo: “Na miña opinión, todo este traballo é imaxinar a verdade; non sei escribir cousas que non sinto; teño como punto de partida as que vivo, a inspiración… E esta matanza é un tema moi forte. Na última fase da investigación, hai dous anos, achegueime ao lugar onde se produciron os feitos. Mentres estaba alí, no medio da tormenta, tentei adiviñar a viaxe que os detidos tiveron que facer até o xulgado; o recordo deixoume emocionado: cada vez que toco a cantata pásame o mesmo”.

A pesar de ser un xénero creado no século XVII, a cantata XX.enean reapareceu en Sudamérica co obxectivo de facer fronte aos problemas sociais e políticos. Son famosos Cantata de Santa María de Iquique de Luís Advis –representada por Quilapayun– e O canto para unha semente, Cantata dos dereitos humanos de Alejandro Guarello ou Rosa dos ventos de Inti Illimani. Polo mesmo camiño chéganos Cantata a Ranquil, escrita e composta por Ivan Fernández: “A Araucanía non foi nunca dominada. Os seus habitantes loitaron contra os invasores durante 300 anos. Non é, por tanto, un tema de pouca importancia. Temos esa cultura e historia da reivindicación e reflectina en cancións. A introdución ao traballo está pendente de contextualizar os feitos. Despois, o aspecto musical e a declamación do sucedido no común Lonquimay, na Cordilleira”.

Un pobo que pide respecto

Aínda que vive en Temuco, a capital de Araukania –no IX Congreso de Chile. A rexión, formada polas provincias de Cautin e Malleco, no centro de Wallmapu, nace ao sur de Fernández, a varios quilómetros de Porto Montt: “Levo sete anos investigando a masacre de Pampa Irigoin que se produciu en marzo de 1969. Quero que as persoas que o viviron compartan a experiencia, saquen as súas conclusións e fagan as súas achegas. Hoxe, como antes, a pobreza, a falta de oportunidades ou a acumulación de xente nun espazo moi reducido –cinco ou seis familias por hectárea de mapuches– é a orixe dos problemas”. Segundo Fernández, de face á situación actual, os pobos de orixe están “nun momento de reivindicación e de alivio da pobreza”: “A fame non pensa, non serve para desenvolver teorías; a fame non é máis que desesperación e angustia. Temos que ser solidarios. O noso territorio é bendicido pola providencia; é belo e ten a morneza da xente; os pobos orixinarios son honestos, reclaman os seus lexítimos dereitos, non fan outra cousa que vivir con dignidade, ter o respecto que merece a súa personalidade”.

Coñece o sufrimento e o exilio provocado pola ditadura do xeneral Pinochet e asegura que o Estado ten medios suficientes para cambiar a situación. “Temos que recoñecer o labor do intendente que temos hoxe en día, o mapuche orixinal Francisco Huenchumilla (Democracia Cristiá) conseguiu situar o caso mapuche na axenda política de Chile. Os políticos aférranse á bandeira da xustiza social cando chegan as eleccións, pero unha vez elixido, esquécense do asunto. Pola súa banda, o actual Goberno rexional segue tratando de buscar solucións ao caso mapuche, situando o tema entre as tarefas do Estado. Mire, por exemplo, que fixo para que os pobos de orixe teñan os seus representantes no Parlamento. Sería un punto de partida para poder resolver conflitos”.

Despois das campañas militares de Arxentina e Chile a finais do século XIX para apropiarse de terras mapuche, o antigo Wallmapu reduciuse a 500.000 hectáreas, organizadas en comunidades impostas polos chilenos. De sur a norte, estas comunidades atópanse dispersas na zona entre as cidades de Valdivia e Concepción e o centro da comarca é Temuco. Hoxe segue no centro do conflito, como fai 81 anos, o proceso de colonización das terras conquistadas durante a guerra, que deixou sen sitio aos mapuches. “Nun verso da canción digo: ‘En terra boa vivín, pero sen ningunha pertenza, a man do escribano atropeloume a conciencia’; moitos escribanos crearon argumentos xurídicos para favorecer a expropiación. En todos os lugares do mundo, a xenerosidade do pobre dá para comer á ambición do rico: mantendo as carencias do outro, teñen a situación baixo control”.

Aos eternos inimigos dos mapuches, os latifundistas, o Estado, sumáronse nas últimas décadas outras empresas explotadoras de bosques e hidroeléctricas como Endesa, por exemplo: inimigos de gran tamaño que son de gran axuda para conseguir a posición que o Estado chileno quere na economía mundial: “É outro aspecto do problema. A pesar de que as empresas explotadoras de bosques tentaron limpar a súa imaxe, o capitalismo é salvaxe e malicioso. Non son contrario ao capitalismo, aposto polo capitalismo solidario e cooperativo. Ese capitalismo que destrúe todo o que non é seu non é meu. É sorprendente a situación que sofren día a día os pobos de orixe, como Araukania ou Pascua, unha agresión constante contra eles. Eu quixen reflectir o conflito en favor da autodeterminación dos indíxenas e das solucións para erradicar as carencias fundamentais”.