Non é a primeira vez que veu.

A Euskal Herria, non. Á Feira de Durango, si. Vin cando era neno, aos 6-7 anos. Logo volvín aos 13 anos. E, a partir de entón, veño con frecuencia para o meu traballo. Quero dicir, para investigar. E tamén vin a cantar, co grupo NOKA.

Vostede é Echeverria Mendiburu. Pilartxo, nai. O libro que trouxeches a Durango está dedicado a ela.

Si. Pais, Baztaneses, Orabida. De Elizondo a Dantxar hai un camiño que se di Orabidea. Alí hai un barrio. A casa do seu pai, Ansonea, é de Amaiur. Amarena de Lekaroz. Tamén teño unha tía que vive nesa parte, e creo que a súa casa é de Lekaroz. É un lugar perdido pola montaña. É difícil de explicar…

Vostede é californiano, a min estame dando conta de terras vascas, porque eu non o sei.

Ja, ja, ja. Non é posible! Dá Lekaroz, non Oronoz. Dá Amaiur, non Elizondo. É… Todos están aí en algures. Un bonito lugar, de todos os xeitos, no Baztan.

Baztaneses en California e Nevada. Cal é a historia da vosa familia?

O seu pai foise a América en 1954. Xa tiña dous irmáns que se foron. O cuarto irmán marchouse ao ano seguinte da partida do meu pai. O meu pai pasou alí seis anos, viño, casou coa miña nai en 1960, e pensaron en vivir alí. Evidentemente, estiveron aquí un instante despois da voda, para que o seu pai fixese os papeis, e fóronse a Chinés, California. A miña nai, ademais, levou unha curmá e casou cun irmán do meu pai. E o irmán maior do meu pai casou tamén cunha irmá da miña nai. Todos en casa!

Así aprendiches euskera…

Si, foi a miña primeira lingua. Os casos non son tanto en California, pero é bastante normal alí entre a xente de Baztan. En Bakersfield coñezo outra familia, creo que son de Lekaroz: son cinco irmáns, foron alí; os seus fillos tamén saben eúscaro. Para nós era normal. Aprendemos o primeiro eúscaro. Despois, cando crecemos, fomos á escola, aprendemos inglés e empezamos a falar un pouco en inglés. A nai tiña medo: “Esquecerán o eúscaro!”. Entón, todos os días, cando tomabamos o café con leite, a nosa nai dicíanos: “Se non falas euskera non dareiche café con leite”. Eramos catro nenos e todos nos acordamos: “Farei eúscaro!”. Quería café con leite... Mesmo compuxen unha canción sobre isto: Grazas á cafésna. Aquí explico a nosa historia. Ja, ja…

Acaba de mencionar Chinés e Bakersfield, non poucos vascos neses pobos dos arredores de Los Ángeles.

Hai un vasco aí, e antes era máis. Xa temos un club, Chinés Basque Club, formado por cento vinte familias. Pero cada vez é máis chipón: non chegou moito de aquí, nin a Chinés nin a Bakersfield, pero si ten unha casa vasca chipi, pero moita vida. Todos os meses facemos a comida, e ás veces temos músicos de aquí, ou txalaparta, ou o que sexa. No modo de expresión, celebramos unha gran festa o fin de semana Labor Day, o primeiro domingo de setembro. Ás veces é unha festa de todo o día e ás veces máis dun día. Pagados entre as euskal etxeas de San Francisco e Chinés, traemos a un grupo de música de Euskal Herria, e celebramos unha pollita de festa franca en dúas picnic, un tras outro, durante dous fins de semana.

Estudou Bioloxía Humana na Universidade de Stanford. O Doutoramento en Sociología, en San Diego.

Tes Bioloxía, Antropoloxía e Sociología, se queres. Vin aquí en 1987 a realizar a miña primeira investigación. Estiven seis meses en Oxford e tres meses aquí. Agora estou aquí para facer a investigación, cantando coa NOKA, vendo á familia…

Tamén tes estudos de sociología da lingua, como lin. Temas como a identidade, a relixión, a cultura...

Empecei a facer un traballo de etnografía, buscando os vínculos entre o eúscaro e a eticidad. Empecei a estudar o uso dos pronombres no Novo Testamento e na Biblia de Jean Duvoisin. Por exemplo, na Biblia dos protestantes sempre están tuteando con Deus e con todos. No traballo de Duvoisin, ao contrario. "Hai algo aí!", díxenme. Digo eu que os protestantes querían que a xente lese a Biblia, e por iso morderon e non o fixo. Leizarraga así o fixo, Duvoisine non. O camiño de Leizarraga é agora imposible. Estou niso, e estou a investigar tamén aos personaxes da mitoloxía, xa sexan Mari, as lamias, as bruxas… O seu mundo tamén volve ao inglés, xa que a maioría non volve ao inglés. Aí tamén se ve que a noka utilízase moito, aínda que agora se está perdendo. É interesante ver a Noka entre as bruxas, en cancións e textos antigos.

Con todo, vostede non ten outro obxectivo que a descrición.

Interpretación. É como cando comparei as biblias de católicos e protestantes. Entre os católicos está o sacerdote, e o cristián non fala un pouco con Deus, senón que usa o zuka. É todo o contrario entre os protestantes. Pero, con todo, os textos antigos non sempre falan da mesma maneira: nunha están noka, noutra o zuka… Quero investigar iso.

Cando mencionas ás bruxas, na túa novela aparece o seu mundo.

E non estou seguro de como cheguei a iso! Estamos a cantar no grupo NOKA e nalgunhas cancións xa ves que houbo bruxas. Moito máis recentemente entrei no estudo deste mundo. Entre a xente de Baztan tamén hai unha historia de bruxas! Mentres traballaba no Arquivo Xeral de Navarra, buscando outras cousas, vía o texto sobre as bruxas. “Isto é interesante”. Por dicilo, apareceron á miña vista os documentos do xuízo de bruxaría celebrado en Logroño, e copieinos. Empecei a recompilar información, textos auténticos. Por outra banda, existe o libro do investigador Gustav Henningsen [The Witches' Advocate: Basque Witchcraft and the Spanish Inquisition (1609-1614)], e así, desde o principio, non se pode deixar o tema ao carón. Sabía un pouco, pero non tanto. Agora aprendín moito.

Escribindo o libro de ficción, quero dicir.

Si. Nin sequera sei como empecei. Os documentos que aparecen no libro son verdadeiros, a historia é inventada por min, mesmo aqueles que non sucederon. Así o fixen. É o meu primeiro libro. Escribín moitos artigos, pero non libros. E tróuxeno á Feira de Durango e véndeo. Ouvira falar do Mercado, pero nunca estiven alí. Tampouco en Durango. Este ano, collín o meu libro e fixen os dous! Ja, ja… “A ver quen podo coñecer!”. E coñecín xente, e varias editoriais, e agora gustaríame volver primeiro ao eúscaro, e logo ao español, porque aquí a xente non le moito inglés.

Non son moitos os que seguiron o teu camiño: Nacido en California en eúscaro, escritor, na Feira de Durango, cantante do grupo musical NOKA…

Os que saben ben o eúscaro, talvez, son un de cada tres na miña idade. Outros saben algo. En Ontario, na zona de Chinés, a maioría dos vascos son de Iparralde e Baztan. Se ambos saben eúscaro, é máis fácil, pero non é fácil. Normalmente só sábese un, e o eúscaro faise en casa, non hai posibilidade de estudar fóra de casa. Entre os meus maiores hai pais de aquí. Moitos dos que teñen fillos non falan euskera, pero senten vascos, metéronse nese mundo. Moitos son interesados, si. Non é o que din os nosos, intelectuais, libros, etc., o que realmente interesa. Pero teñen interese en vir aquí para ver á familia.

Hai dez anos estivemos en Chinés, no Basque Club e no Centro Basco de alí, entre outros, non había alí máis que un vasco de máis dunha idade…

Os máis novos, ja, ja, ja. É a idade, si, a idade avanzada. Con todo, hai algúns máis novos, casados, que levan aos seus fillos a eses lugares. Alí si, podes escoitar moito eúscaro. Por outra banda, tamén saben cantar, ou non saben pero gústalles, e queren cantar, bailar… E fano! Nós, por dicilo así, hai dezasete anos, cando eu estaba aquí facendo a tese doutoral, estabamos a ver que nome tiñamos que dar ao noso equipo. O primeiro disco saíu dous anos despois, e o segundo, creo que en 2005. Desde mozo Cathy [Petrissans] e eu tiñamos o oficio de cantar xuntos. Andrea [Bidart] é dez anos máis novo que nós, pero con 13 tiña unha bonita voz. E empezou a cantar connosco, un pouco máis tarde, coma se fose novo. Cantabamos informalmente. Había outro grupo, o coro, que se chamaba O Vasco Xiro, todo formado por mulleres. Alí tamén estabamos, pero agora desfíxose. Pero nós sempre estabamos a falar de algo e empezamos.

E seguides en iso…

Si, antes informalmente e agora máis formalmente. Estamos a facer un disco con Mikel Markez. O ano pasado Mikel veu a Chinés e fixemos un tour: Chinés, Los Ángeles UCLA, Riverside, Gardnerville-Nevada, Boise-Idaho… e outros lugares. Foi moi ben, e empezamos a facer algo xuntos, e niso estamos. Este ano faremos un tour por Euskal Herria, no Sur con Mikel Markez, e en Iparralde con Laurent Azcarain, do grupo Otxalde. Gustaríanos facer un disco, un con Mikel e outro con Laurent, e facer un tour con Mikel Markez alá en xuño e aquí en agosto. Por fin é un mundo chipi. Non temos músicos como os de aquí no noso grupo. Pero tiñamos contactos con xente de aquí, especialmente a través de Andrea Bidart, e empezamos a escribir e a cantar cancións. As palabras, unhas son tomadas a Etxahun, outras son escritas por nós. Estiven en Donostia, en HABE, alfabetizándome hai moitos anos. Falaba en eúscaro, pero non sabía escribir. E aprendín.

Fas moitas cousas…

Si, gústame. Fago moitas cousas, pero todas están unidas. Estou a traballar durante moitos anos e agora estano facendo: pasou co libro, coas cancións… Con moitos traballos.