Un pobo bipil por máis de tres millóns de habitantes entre dous grandes estados. Que che soa? Aí está Uruguai, tan soberano como ás súas costas, rodeado de Brasil e Arxentina. Coa creación do Estado laico e o deporte, á marxe dos destinos das axencias de viaxes, o activo máis valioso é o carácter autóctono. Pois ben, perdón, o nativo acabou coas repúblicas nacentes e os últimos crimes –así o chaman– pasáronos polos circos europeos na década de 1830, acompañados dun par de ñandu.

Por tanto, a pegada dos tarros e das guaranías non a atoparás máis que na toponimia e nalgunhas fontes.

A mestizaxe e as exitosas fusións fan que a poboación de Uruguai teña unha orixe principalmente europea: España, Italia, País Vasco. E é que a presenza vasca está moi presente. Alí, o nome vasco tamén inclúe a categoría do adxectivo: Si, eu son un pouco euskaldun, vasco igual de terca. Os nenos beben Vascolet e os maiores O Vasquito. O primeiro é a marca clásica do po de chocolate, que comprou Nestlé máis tarde, e o segundo é un viño moi popular. Non cruzamos Muxika nin Galeano, pero en Montebideo coñecemos a Eizaga, Mendiharatz, da familia Fagalde, no mercado e no bar de taxis.

A historia de Euskal Herria sempre é crítica, recorremos á lírica tamén no caso da migración, en lugar da as motivacións políticas; e no tempo, en Uruguai atopamos a Iparragirre de Urretxu, Oxalde de Bidarrai e Mendiaga de Alduña-Hazpanda. Este último dedicou os seguintes versos á entón presidenta, Iriarte Borda: Non só eran vasco en roupa/ Que tes sangue vasco nas veas.

Os consorcios da Asociación Aldaxka marcháronse das euskal etxeas cun plan de viabilidade. Ao parecer, acusóuselles de mala actitude por falar en eúscaro. “Ademais, estamos en distintas frecuencias”, dinos Leonat Egiazabal, Lehu, aldaxkakideak “O seu obxectivo é conseguir o diñeiro, pero non teñen un proxecto concreto. Nós, en cambio, temos o Eúscaro ao norte, e por medio da rampla das raíces vascas”. Preguntado pola forza da asociación, “Euskararen Eguna kari, 40 persoas reunímonos en torno ao programa consolidado. Só levamos un ano en marcha, e xa temos a unha ducia de persoas moi implicadas na elaboración e difusión de valores colectivos”. O pasado mes de decembro celebrouse o Festival de Cine Vasco xunto á Cinemateca de Uruguai: 10 películas subtituladas en eúscaro e 2 directores invitados; conferencias na universidade, encontros de creadores de aquí e de alá, e todos eles coa boa resposta do público de Montevídeo. Si quérese buscar a outro igual, o seu hijoputa chamaríase Zinegin, de Hazparne. Montebideo atópase a 10.000 quilómetros da alfombra vermella do Kursaal, un pouco máis ao sur que Cape Town, onde se atopa. Alta, norte claro: “Koxe Mendiaga fundou a Euskal Etxea de Río da Prata para votar na Euskal Etxea, tiña que ser euskaldun. É dicir, con eúscaro, sen polisemias. Recentemente organizaron unha charla na casa de Mendiaga para explicar o País Vasco e trouxeron a Fernando Savater”.

“É o noso tempo”, dicía o fundador, “que sentiría ante tres bandeiras: a ikurriña, a española e a asturiana”. A marca do baleirado de sentido da diáspora organizada, está a estender unha nova febre nos fogares vascos: a paellada. Para iso, segundo explicou, absórbense miles de euros das institucións públicas vascas. “Vermes e vermes, como unha colonia. Nós queremos dar, devolver o que recibimos á lingua vasca, porque somos parte de ela”.

Non te chamas?

Lehu, como tantos outros, hase euskaldunizado a si mesmo. O avó do seu avó, Irun, e a avoa da súa avoa, Ortzaize, chegaron a América, e desde as súas orixes, a investigación comezou hai tempo. “Eu en 18 anos coñecín ao colectivo vasco, aos vellos exiliados da guerra, e a aqueles vascos de alí. Logo, en casa, a amatxu intercalaba unhas curiosas palabras como arcano: profesora mentira, enebrina, pitiri, etc.”. Empezou a buscar o significado da chamada da familia, logo estudou a procedencia, logrou contactar coas arestas... “Entón empecei a aprender eúscaro dos meus antepasados, primeiro cun euskaldun de aquí, e logo en Lazkao”. Con todo, durante os 7 meses que pasou no barnetegi non se terminou o camiño, senón que atopou unha comunidade complexa en Europa. A linguaxe non é unha frivolidade: “Estamos en guerra e o conflito gáñase ou se perde no día a día. Nós xogamos en casa e temos que saír a vencer... Pero non”. Nesta guerra temos a palabra, pero non estratexia: “Cando estades na maioría, apoiades o menos; e cando perdedes a maioría afogádesvos na autocompasión”. E un diagnóstico da situación en bruto a continuación: “Cando hai dúas linguas en contacto durante moito tempo, unha substitúe á outra. Podemos facer como que non o vexamos, pero estamos a embazar, evaporando, desaparecendo”. As palabras insérense nunha soa dirección, sempre dunha fala a outro, daquela as expresións, daquela as frases enteiras. “Queredes facer o deleite ao erdaldun e rebaixádesvos para que vos pasedes por encima”. Moitos profesores, desesperados, ensinan a superar o exame. “O nivel da lingua depende da esixencia dos funcionarios públicos que ven obrigados a estudar polo puto papel: o sórbaa e o herbala”. E ese é a linguaxe que temos como modelo: “A quen fala euskera san chámaselle caixeiro, e a quen fala máis alto, pedante e pomposo”.

Pola contra, segundo Egiazabal, temos que ampliar os campos: “Superar os guetos, curar a debilidade dos falantes”. A muleta do español fíxosenos imprescindible “si non ver a final dos bertsolaris. O eúscaro non é suficiente para vós, e recorrestes á dialectalización do español”. Foi Lehu quen o viviu cando foi de Lazkao a Ortzaitz: “Os alieníxenas eran os meus parentes, pero eran vascos e logo limpos!” No fondo, o tema era profundo: “O Batua é unha ferramenta válida, pero na actualidade temos dous conxuntos, un a cada lado do Pirineo. Vostedes aceptaron e aprobado relixiosamente a estrutura administrativa dos Estados, e día a día van recollendo a mancha da fronteira”.

Como un ruído de risa, unha gargallada

Nada mellor que botar unha ollada aos dicionarios para ver que o Sete son Biga: Eúscaro/Francés Norte e Eúscaro/Español Sur. Non hai ningún dicionario que teña o eúscaro de Lapurdi ou da Baixa Navarra defendido co español. “Queriamos comunicarnos con nosos azoutes e saber francés. Exploramos o dicionario de Lhande, a hameka clásica, o vello papel, o cancionero; e comparámolo co español de Río da Prata. Con dereito, e en nome da práctica, no caso de que Batua fágase un só: Quen podería dicir que o ruído é unificado e o acaecer é dialecto?”. O longo do camiño, o desaprender: “Iso é o que nos ensinaron, sempre desde a lóxica da fronteira. Desde a mesma lóxica a desaprender: O que separa Iparralde e Hegoalde ten o norte perdido; temos que desfacer ese muro de prexuízos”.

A partir deste momento, Lehu está a concibir o vocabulario de Oriente que lle faltaba: xa ten máis de 5000 entradas e sempre está a recompilar novas. Si algunha vez publícano, teñen un lugar onde facelo: Paulo Matont, Popolgorri, traballa na imprenta familiar. El tamén forma parte do equipo motor de Aldaxka. “Eu sempre me identifiquei co meu pai: traballador, silencioso. Os nosos corazóns viñan de Pagola, os Agar, acompañados polo avó do ditador Bordaberri”. Pablo publica as comunicacións de Aldaxka, os afitxes e os flyers.

Diego Lorenzo, de Pete, é o deseñador do equipo, e aínda que non ten raíces vascas, achegouse ao mundo vasco atraído pola dinámica de Aldaxka, como moitos uruguaios. Traballan xuntos o humor e os camiños da creación, revitalizando a linguaxe: Inventaron a toponimia apócrifa do país. “Detrás da broma somos serios, ao tentar pensar en eúscaro no cotián. Ser euskaldun é ser consciente hoxe. Por encima de todas as forzas concomitantes do poder”. Armaron un grupo clandestino contra o virus: EPA (Euskadi contra a paella). Peitearon os clásicos e han impreso os seus Twitter en tixerts, aguijoneta dos cálidos.

A relixión tamén se puxo en marcha “O único paraíso é o ser humano no seu conxunto e o eúscaro é clave para recompor a este home hitita de hoxe”, e para iso “hai que loitar todos os días nunha versión actualizada: o castelán e o que xoga co desprezo do eúscaro, o paellero, vasco-frances, ou o celta, reptiliano, anunaki… Sempre con optimismo e sen resignación, a palabra vasca e o humor”.

Destas afastadas panpas europeas, non ouvimos seica tan descomplejados como os sonoros azares da carcoma destes meridionais?