Tras o cesamento do fogo en Lizarra-Garazi, ETA asasinou a 43 persoas nos anos 2000, 2001 e 2002. A resposta do Estado tampouco foi unha broma e, ademais das ilegalizacións contra a esquerda abertzale, endureceu moito a postura contra os presos políticos vascos, sobre todo polos cambios lexislativos levados a cabo en 2003. O entón ministro de Xustiza (pp), José María Michavila, explicou: “Será un instrumento decisivo para acabar co terrorismo e traerá xustiza coas vítimas, xa que o uso firme e sen atajos da Constitución e da Lei é o camiño máis curto para acabar con ETA”.

A verdade é que o Goberno español xa levaba tempo endurecendo a política penal coas reformas legais. Os cambios levaron a cabo en tres grandes movementos a partir de mediados dos 90. A reforma do regulamento penal, levada a cabo en 1996, endureceu a atenuación das penas anteriores e en 2003 levaron a cabo dúas reformas substanciais: por unha banda, para endurecer as penas de reforma do Código Penal e, por outro, estableceuse un sistema centralizado de control das penas de prisión por parte dos tribunais. Até entón, o seguimento das penas de cárcere facíase desde os tribunais territoriais onde estaba o cárcere e a partir de 2003, o seguimento dos presos vascos centralizaríase en Madrid coa creación do Tribunal Central de Vixilancia Penal. Á Audiencia Nacional, pero para a vixilancia das penas de prisión.

30 a 40 anos

O cambio máis importante de 2003 foi o endurecemento das penas de prisión, aumentando até entón até os 40 anos a pena máxima de 30 anos, moitas delas condenadas a máis de 80 anos de cárcere, no caso dos presos vascos. No cómputo anual da pena que se debe facer para beneficiarse de calquera prisión, especificouse a consideración da pena total destes presos. É dicir, que si un preso ten catro penas de 10, 15, 30 e 40 anos, sumaría un total de 105 anos e habería que partir desa cantidade total para conseguir calquera tipo de atenuación da pena, o que impediría acceder a beneficios penais.

Até entón, si un preso tiña 30 anos de cárcere e a través de redencións ou ludotecas conseguía aliviar 10 anos, quitábaselle deses 30 e vinte anos despois saía á rúa. Coa nova lei, o preso de 105 anos veríase reducido a 10 e a pena de cárcere seguiría en 95 anos. A propia reforma legal explicaba claramente o seu espírito: “Con esta norma, ante posibles penas de 100, 200 ou 300 anos, o delincuente cumprirá na práctica plenamente e eficazmente o límite máximo da pena”. Na práctica, a pena de 40 anos convertíase nunha pena para sempre.

Pero tamén se fixaron outras moitas medidas, como as condicións para que o preso obteña o terceiro grao. Os presos vascos atópanse en primeiro e segundo grao, en graos coas condicións máis duras. Co terceiro grao, o preso pode saír á rúa con varios días de permiso, pasar de día a traballo e de noite en prisión, ou gozar da liberdade condicional cumprindo dous terzos ou tres cuartas partes da condena.

Nesta reforma fixáronse as condicións que se popularizaron na actualidade para obter o terceiro grao, o que é imprescindible para o despedimento: a vontade de pago das responsabilidades civís, a posición clara de cesamento da actividade armada, a colaboración activa das forzas de seguridade na loita contra ETA ou o perdón ás vítimas. Isto non quere dicir que a cada preso que acepta medidas de reinserción pídalle todo iso, xa que en cada caso a lei interprétase coa flexibilidade desexada. Esta reforma foi aprobada polo Congreso dos Deputados en marzo de 2003 co apoio de pp, PSOE, CIU e Coalición Canaria.

A lei, con todo, non se pode aplicar de forma retroactiva e había un gran colectivo de presos de ETA condenados a 30 anos de cárcere, condenados co Código Penal de 1973, que foron excarcerados aos poucos por 16, 18 ou 20 anos. Eran nomes que os medios españois habían bailado locamente e aínda que á opinión pública vendéuselle que eses etarras podrecerían no cárcere, os nomes coñecidos saíron á rúa ou ían saír.

No fondo, estes despedimentos “rápidos” producíanse porque o Código Penal de 1973 era moito máis flexible para paliar a pena, xa que a Constitución Española establece claramente que o obxectivo da prisión é a reinserción. O Goberno de España, que leva anos indignado con este tema, adoptou case unha década antes varias medidas para endurecer as redencións ou ludogismos de penas –recortes de anos de cárcere que se conseguen por razóns de estudos, traballo, etc.–. Moito antes da mencionada reforma de 2003, o Goberno español tramitou en 1996 unha reforma do regulamento penal para reducir os efectos dos ludogismos.

‘Doutrina Parot’

Coa reforma de 1996 reducíronse as ludotecas e en 2003 endurecéronse as penas e o seu control. Isto, con todo, non solucionaba a situación dos presos que se atopaban dispostos a cumprir unha condena de 30 anos de cárcere, polo que deberían ser excarcerados si non fixesen nada. Que facer para que estes cumpran 30 anos completos? A Xustiza española inventa a doutrina Parot a través dunha sentenza ditada en 2006 polo Tribunal Supremo.

En resposta a un recurso presentado polo preso Unai Parot, o Supremo acordou que a redución de anos por ludotecas non se faría a partir dunha pena máxima de 30 anos, senón de cada unha das penas, garantindo así o cumprimento de 30 anos completos. –Menos de 30 a 10 á rúa con 20, menos de 1.000 a 10 anos aínda quedan 990.

O espírito fixado nas reformas de 2003 para reducir os beneficios penais levou á modificación do cómputo de cumprimento de penas, o que provocou que moitos presos cumpran 30 anos en prisión ou cerca. En resposta ao recurso interposto pola presa donostiarra Inés do Río, en 2013 o Tribunal de Estrasburgo declarou ilegal a doutrina Parot e, en consecuencia, uns 55 presos vascos foron saíndo aos poucos á rúa.

Artigo 100.2

Segundo o Código Penal español, por tanto, é practicamente imposible que os condenados a máis de 40 anos saian en liberdade condicional antes dos 30 anos de cárcere. Pero non hai unha normativa que perpetúe algo si as autoridades así o queren e para iso está o artigo 100.2 do Regulamento Penal. De acordo con isto, o propio cárcere pode ler con flexibilidade a situación dun preso e clasificalo no grao que lle dea a gana, así como realizar unha confusión de graos. Así saíron o ex xeneral da Garda Civil Enrique Rodríguez Galindo, o ex secretario de Estado de Interior Rafael Vera ou o ex director xeral da Garda Civil Luís Roldán. E así foron moitos os presos vascos que están enfermos. O cárcere propón o grao e o xuíz pode ou non aceptalo, pero se o goberno quere, o preso salgue.

Por tanto, si o Estado quéreo, ten unha chea de medidas para liberar aos presos individualmente, ben mediante reformas legais ou ben respectando a lei que ten. Para pór fin a unha política de dispersión que carrexou un dos maiores danos aos presos e os seus familiares, por exemplo, o Goberno español non necesita nin un cambio de lei nin un permiso xudicial, só unha vontade.

Tamén podería ser consecuencia da “negociación técnica” entre ETA e o goberno –armas a cambio de presos–, pero aí tamén ETA perdeu oportunidades, como nas negociacións de Alxer, Lizarra-Garazi e Loiola. E agora que? Agora, a clave está na capacidade de presión e mobilización da sociedade vasca.