O mar é o único camiño que che leva ao título do teu novo libro. Estás a ler Sarrionandia, o seu mar. No mesmo arranque, vostede di que el ten un empeño e unha fascinación polo mar…

Recordo a impresión que tiven ao ler ao Amigo Xeado; é dicir, que había mares por alá. Ademais, no imaxinario do escritor, tanto nas cancións como en moitos poemas coñecidos, sempre están os náufragos, o porto, o mar… De aí partín no meu estudo e pronto me dei conta de que outros xa chegaran ao mar de Joseba Sarrionandia antes que eu. Aí están os artigos e traballos de Iñaki Aldekoa ou Aitzpea Azkorbebeitia. "Non falo só!", díxenme entón a min mesmo.

Nós vemos o mar desde a beira. Vostede di que el veo desde o mar.

Non vouche a dar unha resposta clara… Direiche o que Anari canta: “Non hai suficiente auga para irse, pero non suficiente para sobrevivir”. Quero dicir, si queres pescar un peixe e mantelo vivo, ten que ter suficiente auga para vivir, pero non podes deixarche suficiente auga para escapar. Iso é o que ocorre coas imaxes do mar ou dos mares de Sarrionandia. Si dixésemos, “Naufrago, é prisioneiro, caído na loita”, quitariamos osíxeno ao peixe, ao poema. Non querería delimitar nada, ou me gustaría ter moito coidado, porque é precisamente en todo o traballo de Joseba Sarrionandia onde se mostra a preocupación por apartarme das palabras que perderon o seu significado, das que están contaxiadas e secuestradas: “É un naufrago, un militante, un prisioneiro, caído na pelexa, separado da loita…”. Eu non podo dicir iso, non podo pechar o texto, sobre todo porque ese imaxinario se creou para difundir o texto! Con todo, é certo que todos estes elementos mariños son conceptos relacionados co conflito. E o mar non é un só, son os mares, e en cada época o imaxinario mariño é diferente.

Non é, pois, o Amigo glacial o mar que se penetra nos tobos dos Terrores?

Pensar que non é o mesmo mar, nin moito menos! O mar a través dos Refuxios de Terror é un mar cheo de aventuras, cosmopolita, épica, con connotacións románticas como o Mar da Antártida Amiga Conxelada, por exemplo, é un mar deserto, científico, que a vida non é posible, é un mar que atrapa a ruta do barco grazas á verticalidad dos icebergs… Ambos os mares moi diferentes. Por exemplo, habería máis parecido entre o mar dos Refuxios de Terror e o mar de Kalapor.

Lendo o teu libro, diriamos que os elementos biográficos teñen reflexo na obra de Joseba Sarrionandia e nos mares…

Reflexo, si, pero dunha forma chea de pudors. Sarrionandia ten un gran pudor para mostrar a súa biografía dunha forma espida. Neste sentido, non é nada exhibicionista. En cambio, nas súas obras lemos moitos xestos relacionados coa súa biografía, ou coa súa biografía que nós coñecemos, desde os homes que se están escapando até os que non poden volver a casa... En moitos momentos atopamos paralelismos entre a súa biografía e a súa produción literaria.

Por outra banda, Sarrionandia, como era habitual na banda Pott, sofre a “autoprohibición de falar do eu”.

E iso é o que sostén Joseba Sarrionandia. Bernardo Atxaga dixo que na época de Pott tiñan a autoprohibición de falar da súa eu, que a vida dun mesmo, as circunstancias persoais non eran interesantes. Outros membros de Pott non seguiron moi de cerca esta idea, pero Sarrionandia si. É certo que o pudor que dixen antes alixeirouse un pouco a medida que se avanza na obra de Sarrionandia, e que no Amigo Xeado talvez apareza máis que nunca o seu eu, pero, con todo, está moi ben escondido. Mesmo no amigo conxelado, o escritor xoga a matriuska para que o seu eu quede diluído. Polo demais, Sarrionandia mantén o núcleo da súa concepción literaria nos seus inicios: o seu eu non é interesante, interésalle máis o “gu”, aínda que hoxe en día resulta un pouco raro.

Para nós é moi interesante. Tamén lle dixeron que debería escribir a súa memoria, ou a súa autobiografía…

Interésanos a súa biografía… Pois aí está a súa vida, nos seus textos! Con todo, é certo que hai que buscar e atopar. Interesante vida a de Sarrionandia, sen dúbida! Non cabe dúbida de que o leriamos a gusto, pero teño a impresión de que coñecendo ou sospeitando os criterios literarios de Sarrionandia dificilmente poderemos ler a súa autobiografía. Creo que escribiría máis facilmente o do próximo.

Percorriches os textos de Sarrionandia, fixéchesnos unha lectura moi profunda, e miraches tamén moitos elementos que o lector ve pasar desapercibidos. É dicir, os elementos paratextuales: a pel, a contraportada, a portada interior, os prólogos, os fígados…

Tamén son de gran importancia se se entende correctamente a obra de Sarrionandia. É o caso de todos os escritores: o que dicimos, expresamos ou mostramos fóra do texto é moi importante e afecto ao texto en si mesmo. No caso de Sarrionandia, será o único autor ou autora que non presentou en público ningún libro no País Vasco. Entre os que teñen unha obra tan rica, non a temos aquí. Doutra banda, ten unha vida moi significativa. Eu creo que Sarrionandia sérvese deses elementos paratestuales para acompañar o libro. Tamén son a voz do escritor, nese sentido, para situar o libro na galaxia do libro. Estes elementos son numerosos na súa obra e é importante atendelos se se quere profundar nos seus textos. Niso tratei eu, de analizar os propios textos, tendo en conta tamén os elementos paratextuales que están fóra do texto.

Tamén di que o escritor quere conectar co lector, quere implicar ao lector no seu traballo…

Non todos os escritores fano… Sobre todo, Sarrionandia. Creo que é algo moi importante nos seus traballos. Sarrionandia non dá o texto pecho, non vende o produto completo: permite ao lector que o colla de aquí para que constrúa o texto xunto co autor. Isto dá un gran alento aos textos de Sarrionandia, un gran xogo e a posibilidade de chegar a moitos lectores. El considera ao lector como unha persoa activa, cre que pode achegar algo ao texto… Non é o caso de todos os escritores, pero Sarrionandia, pola contra, fai un gran esforzo en buscar a complicidade do lector, pódese ver en todos os libros, menos ao principio, pero a medida que avanza na obra, está moi presente ese desexo ou esa vontade. No prólogo do libro O malestar das palabras tamén aparece así: o contacontos pregunta aos seus oíntes que lles parecería se alguén lles ofrecese unha noz masticada. E os oíntes din “mal!”. E contacontos: “masticado só para nenos e namorados, con cascas para os demais”.

Sarrionandia non só está a xogar consigo mesmo, senón tamén co lector…

Sen dúbida. Non cesa de gesticular. Vostede di que fixen unha lectura profunda, pero eu diría que non hai que facer unha lectura profunda: creo que se poden atrapar moitos deses xestos facendo unha lectura buxán. O máis sorprendente para min é o vínculo que existe entre eses xestos, que non son xestos soltos, nin ocultos, senón que os podemos ler aquí e alá: nun texto, nunha entrevista… e eses xestos serán seguimentos duns a outros, o que multiplica a potencia do texto…

Escritor intelixente Sarrionandia…

E absolutamente coherente. Desde que empezou a escribir, as súas imaxes evolucionaron moito, pero esa evolución pódese ver dunha maneira moi evidente, pódese ver claramente, sen pausa, dunha forma moi natural… Dei moita importancia á cronoloxía desta investigación, é dicir, ordenei cronoloxicamente os textos de Sarrionandia, puxen unha lupa no campo que quería investigar, pero me dei conta de que hai moitos ollos que se poden meter nesa lupa, porque Sarrionandia dá moito espazo para interpretar o mar cos seus propios textos.

Tamén escribes sobre se a súa biografía lle fixo ben ou mal…

Destacan as biografías de moitos escritores. O de Sarrionandia tamén é moi significativo, porque a súa biografía salpica moito ás súas obras literarias. A proba é a Feira de Durango. Cando nesa época publícase algo, a xente cólleo con esperanzas, esperta curiosidade, colleita ao lector, véndese moito… En canto ás vendas, axúdalle, pero non sempre é así: Premio Euskadi [2011, Moroak gara behelaino artean?] cando llo deron, xurdiron os problemas. Cando lle deron o Premio Nacional de Crítica en 2002 [2001, Amigo conxelado] tamén tiveron que dar explicacións… Por exemplo, o libro Amigo conxelado, Premio Critica, non está traducido ao castelán. En castelán, Eu non son de aquí antes de que Moura… Traduciuna a editorial Hiru de Hondarribia! A biografía, por tanto, axudou, pero tamén prexudicou a Sarrionandia, aquí pero sobre todo fóra de aquí. A editorial Pamiela realizou unha exposición sobre o obxecto do libro en Pamplona, polo que lle obrigaron a retirar algúns textos de Sarrionandia. Cando a editorial Pamiela quixo facer unha exposición sobre o proceso de elaboración do libro en Pamplona [Facendo un libro, 2014] o seu concello non deu permiso, xa que había un texto de Sarrionandia. Sempre esa polémica. Ás veces veremos o apego previo do lector, o apego ideolóxico, literario ou amoroso. Noutras, ao contrario, o rexeitamento previo. Está polos dous.

A pesar de ser un escritor que non é entre nós, Joseba Sarrionandia está aquí...

A situación ideal do escritor podería ser que os seus textos estivesen en mans do lector sen el. Isto é reflexo do resultado da obra do escritor, o resultado, o froito. Isto demostra que o traballo de Sarrionandia ten moitas arestas. Oxalá estivésemos todos un pouco máis escondidos!

Son moitos os investigadores que analizaron a obra de Sarrionandia: Aitzpea Azkorbebeitia, Iñaki Aldekoa, Jon Kortazar, Kirmen Uribe, Aiora Jaka, zu…

Moitos dos que escribimos tivemos como referente a Joseba Sarrionandia. Tamén os lectores, por suposto! O seu traballo chegou a moitos e por camiños moi diferentes. Por exemplo, Mikel Laboa, Ruper Ordorika ou Eñaut Elorrieta. A moza chegou a un grupo de persoas de diferentes ambientes e idades. Á vez, Sarrionandia di cousas moi profundas e moi sinxelas. O seu traballo ten moitas capas. Aínda que te agarres a un, non perdes máis estratos, é moi rico.

O título que lle deu á investigación sobre Sarrionandia: O mar é o único camiño…

Isto, en efecto, serve para facer un enlace. O mar, a final de contas, está vinculado á loita, e dependendo da forma que se adopte en cada época, o mar tomará esa forma. “A loita é o único camiño” foi a frase que percorremos durante moitos anos e agora “o mar é o único camiño”. Iso é o que podo dicir sen afogar ao peixe que dixen antes. Non moito máis.