O poder da televisión é unha cuestión na que poucos pon en dúbida o poder da televisión. A aparición e difusión das novas tecnoloxías non puxo en dúbida o consumo da pequena pantalla. Os navarros dedican unha media de 214 minutos diarios á televisión, máis de 3 horas e media. Durante este tempo, a televisión, na medida en que a masa é un medio de comunicación poderoso, ten a oportunidade de difundir as mensaxes, valores e ideas que desexe. Pero do mesmo xeito que ten a capacidade de converter determinadas actitudes sociais e ideolóxicas en hexemónicas, a televisión é un potente instrumento nos procesos de normalización e desenvolvemento das linguas. Pode definir hábitos de comunicación como reforzar e normalizar novas fórmulas lingüísticas, novas expresións e conceptos, por exemplo. Na ficción, non hai que dicir: para quen forma parte dunha comunidade lingüística, crea un mundo simbólico propio, xa que coñece e escoita no seu propio idioma aos personaxes das historias da pantalla.

O eúscaro, por suposto, non é unha excepción. Un informe publicado polo Goberno Vasco en 2008 di o seguinte: “A televisión é hoxe a ferramenta máis axeitada para difundir o eúscaro. Por tres razoes: porque está en todas as casas, porque o vemos a maioría, e porque os que non coñecen nin pouco nin nada o eúscaro poden ter relación con este medio, aínda que o produto sexa en eúscaro”. En Navarra, con todo, o poder ver a televisión en eúscaro é unha práctica que require un esforzo especial e laborioso.

O Goberno de Navarra, a pesar do dereito recolleito na Declaración Internacional dos Dereitos Lingüísticos e na carta europea das linguas minoritarias, rexeitou reiteradamente o deber de impulsar e garantir os medios de comunicación en eúscaro. A negación de UPN fai que as cadeas ETB1 e ETB2 só poidan verse no sistema analóxico. Cando a maioría dos aparellos dispoñen dun sistema integrado para a Televisión Dixital Terrestre, é necesario cambiar os cables para sintonizar o sistema analóxico. Por tanto, todos aqueles que queiran ver ETB1 terán un interese especial, xa que EiTB estará dispoñible en Internet. No caso de ETB3, tampouco; só se pode ver por Internet. O dano non é baladí, xa que a televisión vasca acumula na terceira cadea a maior parte dos contidos infantís dos últimos anos. A posibilidade de sentarse no sofá e ver debuxos animados en eúscaro na televisión é unha realidade afastada para os nenos e nenas de Navarra.

Euskaltzaindia acaba de presentar como libro a tese doutoral de Paula Kasares titulada Euskaldun hazi Nafarroa. Desde o punto de vista sociolóxico, sociolingüístico e antropolóxico, Kasares investigou a transmisión da lingua; para iso, contou coa participación de pais de Irurita e Pamplona. Segundo sinalou, a preocupación que lle trasladaron os seus pais é a da ausencia da televisión en eúscaro. Nas súas palabras, quitóuselles aos nenos un medio de apropiación da lingua. Ademais de quitarllo, saltaron a modelos en castelán, a debuxos animados en castelán. Tamén nos pobos máis euskaldunes, os nenos comezaron a utilizar expresións en castelán, repetindo referencias na televisión. Kasares lembra o que nos contaron os profesores de Baztan: Os nenos ouvíanlles dicir “Ola Cabaleiro”, ata que se deron conta de que esa frase era a frase que dicía Bob Esponja. Segundo el, os nenos “levan aos seus xogos simbólicos as inputs que recibiron na televisión”.

De feito, segundo Oskar Zapata, responsable de Topagune en Navarra, “está demostrado que no proceso de aprendizaxe dos nenos, a imitación é un elemento fundamental. Imitan o que ven e ouven”. E se os personaxes preferidos escóitanse en castelán, imítaselles en castelán. Edurne Ruiz é unha das alsasuarras que máis coñece de cerca a situación de Alsasua. Nai de dous fillos, viviu en casa as consecuencias da falta de oferta infantil en eúscaro: “Queremos criar aos nenos en eúscaro, protexelos da situación externa, do castelán, e metelos nunha burbulla, pero a situación complicóusenos”. Afrontaron a escaseza de televisión en casa, comprando DVDs en eúscaro e proxectando películas. Pero non é suficiente: “Chegados a certa idade, queren ver o que ven o resto da clase”.

Saioa Ziritza vive unha situación similar. Vive en Pamplona e ten dúas fillas. Di que nos últimos anos o eúscaro para os nenos converteuse “ en algo máis que cero”, xa que mentres as cadeas en castelán multiplicáronse, as en eúscaro mantivéronse. Do mesmo xeito que Ruiz, apostaron por traer a casa contidos en eúscaro, entre outros, a través da visualización de debuxos animados en eúscaro que se ofrecen en internet. Así se deron conta de que “nun tempo fíxose unha gran aposta pola produción local (Lazkao Txiki, Pernando Amezketarra...), de calidade, que tiña como referencia o personaxe ou a cultura local”. Hoxe en día, con todo, “non se ve nada diso. Repítense constantemente a Doraemon e outros parecidos”. O único problema, por tanto, non é a dificultade de ver a televisión en eúscaro. Na súa opinión, o problema non se vai a solucionar prescindindo das cadeas en castelán e obrigando aos nenos a ver ETB: “Mentres a oferta en eúscaro non aumente e mellore, temos festa”.

Raios de luz

Xaloa Telebista comezará a emitir proximamente na comarca de Pamplona –e se o sinal o permite nalgunhas comarcas da zona–, integramente en eúscaro. O proxecto foi presentado á adxudicación das canles de TDT 2013 e foi obxecto dunha licenza. Din que a noticia foi “satisfactoria”, pero tamén “unha gran fonte de preocupación”. E é que a televisión é un medio caro. Por iso, puxeron en marcha unha campaña de crowdfunding, co obxectivo de recadar os 50.000 euros que necesitan para comezar a emitir.

Udalbiltza, Tokikom e Topagune están a colaborar neste camiño desde Xaloa Telebista. Entre outras cousas, queren axudar na programación de contidos. Neste ámbito, segundo Zapata de Topagune, desde o primeiro momento tiveron claro que os nenos e nenas son “a prioridade” porque “para eles a televisión é o medio máis fácil e atractivo”. Por iso, están inmersos nun proceso de compra de debuxos animados.

En definitiva, Zapata considera “fundamental” que a oferta en eúscaro sexa para nenos, máis aínda na Comarca de Pamplona: “Os nenos mergúllanse no castelán, teñen unha relación principal co castelán. É máis, moitos teñen unha primeira e única relación co eúscaro na escola, e o tempo que pasan nela é moi limitado. Os nenos e nenas de Primaria pasan o 15% do seu tempo na escola. Por tanto, está claro que teñen que ter posibilidades de vivir en eúscaro fóra da clase”. Nese camiño, a pesar de non ser suficiente, Xaloa Telebista non quererá perderse o control da situación en Euskadi. Aínda que, a xuízo de Zapata, isto non pode limitar a esixencia de que ETB véxase na súa totalidade e na TDT: “Unha non quita á outra”.