Es filla de pais…

Nunca me dixeron que era igual ao meu pai que á miña nai, pero hai anos, unha vez, mirei ao espello e vin a cara da miña nai: Laletxe! Mamá! Pero si, creo que son unha mestura de pais e nais: teño a afección vasca do meu pai, a tranquilidade da miña nai… Cando naceu o meu fillo, tiven problemas de saúde e pasamos tres semanas no hospital. Cando volvemos a casa, a enfermeira dixo á nosa nai e a min: “É un neno tranquilo, pero ten xenio”. E agora, despois de vinte e catro anos, non faría mellor descrición do meu fillo. Entón a miña nai díxome: "Ten un xenio? Mellor! Non como ti e eu, ninguén nos fai caso, porque non nos enfurecemos”.

Fotos en branco e negro á entrada: “O que quero contar comeza en 1947 e termina ao redor de 1960 (…) A esencia do relato é a miña nenez, pero non é iso o que quero contar”. Entón, que é o que queres contar, que é o que non queres contar?

O que non quero contar: a intimidade da nosa familia. Paréceme lexítimo contarlle o interior da súa familia. A min gustaríame lelos. Pero as intimidades non son só persoais, son alleas… Eu son moi intuitivo, fago o que me parece. Logo veñen as obras, cando teño que interpretar o que fixen. Agora dígome a min mesmo que fago unha crónica daquela época, baseada nos recordos. Pero en branco e negro… non é un libro de memoria. Hai cousas que non quero contar e non vou contar, como digo na entrada.

Moi claro, claro e claro…

É máis, hai un ano tocoume facer unha actuación de bertsolaris con Andoni Egaña e Uxue Alberdi. Eu lía un texto e eles facían versos sobre el. A miña irmá veu á función e, antes de empezar, dixen: “Mari, quizá non gústeche!”. Lin unha pasaxe deste libro que pertencía á tía Pakita. Non era, pois, unicamente a miña vida. E Mari dixo: “Tes que dicir disparates?”. Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajá… “Si, teño que dicir disparates!”. Ao terminar o programa, Mari dixo: “Moi bonito, non disparaches!”. “Non, pero cando eu digo ti tamén estás dentro!”. Teño moito respecto por isto.

Ves o mesmo respecto ao teu ao redor, á sociedade?

Non, pero non xulgo por iso. Cada un pon o límite onde queira.

Vostede non quere superar o límite.

Non, pero non sei por que. Quizá sexa así...

Ti es o máis fiucego dos bos, como lemos no libro…

Era, era… Era o bo da Supercasa. Non podía ser máis fiucego. Agora tamén son fiucego, pero non respecto a todos os que aprendín. Nin moito menos! Os meus pais non teñen ningunha responsabilidade no que son eu. Non me gusta que llo digan: “Claro, así nos educaron!”. Até o dezaoito anos! En que vivimos a partir de entón? A responsabilidade, unha vez na idade, non é dos pais, é dun mesmo. Óuvese a miúdo: “Si, pero o que lles meteron na cabeza na escola…”. A min tamén me meteron galantas, pero xa non me serve, é un recordo. Só eu respondo da miña vida. A responsabilidade é miña.

Ser unha profesión “liberal”, vivir fóra da estreita rutina laboral, axudouche a pensar sobre o mundo como moito non?

Creo que si. Empecei a mirar dun lado a outro e todos teñen mellor xubilación que eu, moito mellor, pero sei que a pobre xubilación que me vai a tocar é o prezo da liberdade. E acéptoo! Vexo aos mozos, acabando os estudos e atopando traballo, tratando de asegurar o futuro, rabiando ser un traballador fixo… “Ben, tes a túa oportunidade. Eu estou disposto a aceptar o prezo da liberdade”. Non me queixarei.

Acabas de celebrar un faladoiro en Vitoria-Gasteiz xunto a Eider Rodríguez. Alí estiveches a falar de si os mozos de agora ou os do teu tempo viven peor…

Non vivirán peor que eu. Creo que as persoas tendemos a idealizar o pasado, a pensar que estabamos no paraíso do pasado. Dise, por exemplo: “Hai que recuperar os valores de outrora”. “Pero que valores?”. As que ensino no libro? Estes valores non deben ser recuperados: no pasado non houbo ningún paraíso. É o noso soño.

“Non vivirán peor que eu”. En primeiro lugar, cando o teu pai che colleu en brazos por primeira vez, estaba no cárcere!

O meu pai foi un gudari durante a guerra. Estivo no cárcere máis de sete anos despois da guerra. Foi condenado á morte, pero tamén abandonou aos poucos a casa. Saíu do cárcere e casou aos poucos meses. Pronto chegou a miña primeira filla, a miña irmá maior. O segundo, porque eu, en 1947, cando o meu pai estaba no cárcere, supoño que estaba metido nalgunha salsa de resistencia. Nacín, pois, e aos meses, unha das monxas que custodiaba o cárcere díxolle á nosa nai que si me levaba o 24 de setembro, cando eu tiña case tres meses, meteríame a min, para que o meu pai me vise. Agora dise “como na época de Franco”, pero creo que hai que medilo cando se di iso, hai que saber que foi a época de Franco.

Tamén hai dous apartados no teu libro. Nun, no apartado “O que un notario verificaría”, preséntanos “Os personaxes principais”. No outro, temos as “Postais”. Nunha delas, Franco aparece alí…

Franco… A nosa familia era antifranquista, pero había que mantela en segredo. Quizá iso ensinoume a vivir na escuridade, a vivir na clandestinidade, a facer algunhas cousas en disimulo, a dicir que hai cousas que non se poden dicir… Escribir foi para min un traballo clandestino até hai pouco. Tamén enviei o meu primeiro traballo a un premio sen dicir nada a ninguén… Me custou superar esa clandestinidade. Creo que na última década superei, empecei a ler o escrito en público. Cando escribo e o lector leo, estou na fortaleza da miña casa, salvo! “Aquí non entrarán!”.

Falou do seu pai. Que di vostede de mamá? Traballou fóra de casa, na tenda onde se vendía material de oficina…

As amas de casa buxán non sei cando foron as nosas familias: a avoa Euxebi custodiaba a sede do orfeón donostiarra; a casa a cambio. A avoa Antxoni acompañaba ao seu avó en fráguaa, tirando da corda por unha banda e do fol polo outro. A miña nai non foi unha ama de casa, traballou toda a súa vida e tiven que dicirlle que, de súpeto, xa traballara bastante para deixalo. Non se lle pasaba pola cabeza vivir sen traballar fóra de casa! Creo que, historicamente, este asunto da ama de casa buxán é moi curto. Tróuxoa o franquismo, co recoñecemento dos perdedores, e tamén vén ao seu fin, e non grazas á ideoloxía ou o feminismo, senón á hipoteca: as dúas seguintes xeracións non poderán vivir cun único soldo, necesitarán dous.

Xunto aos teus pais, a presenza de tía Pakita no teu libro…

O meu pai e a miña nai, traballando fóra de casa, eran sempre os que estaban en casa connosco. Era severa! E chorando en calquera momento. Era un teatro! Sempre connosco, sempre en casa el! Non saía, non tiña amigos, non tiña a ninguén máis que a nós!

Segundo di vostede no libro, a tía antes e despois da guerra eran dúas persoas distintas!

Si, así nolo contaban. Eran dúas amigas, unha Gorri cun alcume, e a miña tía. A miña nai e eu fomos visitar a Gorri, pero a miña tía non. Vivía sen querer saber nada do mundo exterior. Unha vez, xa maior, leveina ao cine. Ser novo! Era domingo, e antes de ir ao cine, leveino ao café. Non quixo ir ao café e case tiven que arrastralo até o café. Era unha película de James Bond. Os seus sustos! “Moi ben, pero non máis cine!”, díxome. Ja, ja…

O dano que a guerra causara á natureza da súa tía…

Foi un trauma. Unha das cousas que quería contar no libro era: trauma, trauma para os homes, pero sobre todo para as mulleres. A guerra non só ten vítimas ás vítimas. Cando despois da guerra chega a ditadura, todas son vítimas. Quen se atreve a facer nada? Cando vivía Franco, tiña unha novela, no exército. Tróuxome o cargador do Cetme, de catro ou cinco balas de longo. Puxéraos entre os meus libros. Unha vez, estado de excepción en Gipuzkoa, cando a miña tía viu as balas: “Por favor, quítache esas armas de aquí!”. "A arma? Que arma?”. Jajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajajar… “Isto non se tira a pedradas!”. Vivía de medo, e tiven moi en conta esa historia do medo, cando eduquei aos mozos. Quero dicir que non lles transmito os meus temores: “A ti dáche medo, non a min”, diciámoslle. Os pais e nais temos moitas veces ese risco, transmitir os nosos medos ás persoas que viven baixo o noso dominio.

No libro de noticias da súa irmá e do seu irmán, ou do seu irmán…

A miña irmá leu o libro e dixo: “Hai cousas que non me acordo como ti, pero que as cousas sexan como ti escribiches, ou como eu lémbroas… será unha mestura entre nós, probablemente”. Curta historia da súa irmá, e do seu irmán pouco. Non quero entrar na vida dos demais, cústame bastante traballo a min mesmo.

Na segunda parte, as postais falan da igrexa, da roupa, do corpo, do carbón… e, xunto a elas, tamén do eúscaro. Aí está a dor do eúscaro…

Cando o coche che deixa ao carón do camiño, se o que trae o guindastre é euskaldun, mellor. Se páiranche os ertzainas e fálanche en eúscaro, mellor! Mellor para min. Respiro doutra maneira… Na nosa mocidade, a cuestión do eúscaro era moi pesada. Na súa mocidade, o eúscaro estaba sempre a piques de morrer. Agora tamén se escoita iso, ese discurso agonico. “O eúscaro acabouse en dous ou tres xeracións!”, din algúns aínda, pero non é o discurso principal… Eu, agora, mirei atrás e creo que fixemos o camiño. Deus meu! Nunca soñaría –nin eu, nin os que me rodean– que chegariamos á situación actual. Por outra banda, fixen o que puiden. Que futuro!

E a igrexa? Como facer crer a moitos dos lectores de hoxe en día o mundo de entón, o que conta no libro?

Fronte ao discurso da Igrexa, por exemplo, viviamos desamparados. Fronte ao discurso político, en cambio, non eramos indefensos, tiñamos asiduos. En casa non se dicía moito, pero o meu pai deixounos claro cal era a nosa posición, que eramos nós. “Que somos nós, quen somos nós, somos euzkotarras!”, dixo. E Franco, non! O meu pai dicía, a miña nai dicía, a miña tía dicía: “Franco, non!”. Sabiámolo perfectamente, aínda que non nos introduciron ningunha doutrina. Que mágoa que agora lle faga unha boa entrevista ao meu pai! Era demasiado mozo entón!... Fronte ao discurso da Igrexa, en cambio, estabamos desamparados. Os seus tamén se unían a este discurso! Non había contradición entre o que dicían os frades e o que dicían a nai ou a tía. Ningunha contradición! Uníanse á Igrexa, á Acción Católica e aos demais!

Vostede é xornalista e escritor. Até agora seguiches o camiño estreito da literatura, escribindo novelas. Nesta ocasión, o rexistro é diferente…

Quería dicir dúas cousas neste libro. Por unha banda, o trauma que trouxo a guerra ás mulleres e, por outro, quería responder ao que se chamaba “Os nosos nenos vivirán peor que nós”: “Non vivirán peor que eu”. Tiña estes dous fíos e tentei atopar as vías de comunicación para atalos. Tocar de ficción, andar libre… O que fixen neste libro nunca o fixen, e deseguido me pareceu que atopara a melodía. Sempre de maneira moi intuitiva. 3 María e logo díxenme: “Dis que non hai que vivir mirando atrás, iso é o que tes, e volvíchesche a vista atrás!”. Pero me sentía cómodo escribindo así. Para elixir este camiño, “e por que non?”, díxenme. Con todo, xa lle dixen, os vellos non estamos sós para contar o pasado. Non podo dicir por onde seguirei, pero escribindo isto sentinme a gusto, si. De todos os xeitos, teño que dicir que cando estou a traballar non gozo. Pero se me parece que conseguín algo útil para min, iso prodúceme unha gran satisfacción. E se alguén me le o meu traballo e dime unha palabra boa, dáme unha alegría, e iso non mo dá nada máis. Pero publicar un libro é un risco, ponse vostede de manifesto que un dixo isto, o outro o dixo. Metémonos/Metémosnos nesta lea e non penso saír del, senón permanecer nel mentres teña forzas para facelo.

Concluamos: “Cando tiña trece anos, a piques de cumprir catorce, terminei a escola. Xa non cantabamos Cara ao sol pola mañá. Chegara a hora de aprender o feliz oficio”.

Neste libro quería fixarme na nenez. Por outra banda, existía entón unha adolescencia? En castelán, a “adolescencia”, non era nada cando chegamos a esa idade. Agora montouse esa cousa terrible da adolescencia. Nin sequera sabiamos que eramos adolescentes! De todos os xeitos, quería acabar na infancia, cando terminabamos a escola e empezabamos a traballar.