Médicos brancos vacinando aos negros en África, heroes que abandonaran a cómoda vida en Europa para axudar a saír da miseria aos desgraciados... Ían ser dos poucos personaxes que superaron a mala fama do colonialismo. Pola contra, o quebequés Jacques Pépin, que exerceu entre eles o medicamento en África, recoñece no seu libro “The origins of the SIDA” que seguramente el mesmo axudou a reforzala. Din que o camiño cara ao inferno está empedrado con boas intencións.

Na revista electrónica A vie deas idées, o antropólogo Guillaume Lachenal presentou as ideas de Pépin entre outras das hipóteses máis famosas que tentaron explicar a orixe da SIDA. En 1999 publicou The River (Ibaia) propondo o xornalista inglés Ed Hooper que os médicos belgas habían provocado a peste, probando novas vacinas para a poliomielitis Kongon que tiñan entón, na década de 1950.

Aínda que as investigacións posteriores han descartado a hipótese do polio, o libro de Hooper tiña o mérito de demostrar que as persoas das colonias africanas utilizáronas como conejillo de laboratorio polo medicamento occidental.

Lachenal di que, tirando dese fío, Jacques Pépin escribiu o libro máis valioso de todos os tempos. “O autor, especializado en enfermidades transmisibles por un médico de Quebec, ofreceu no seu libro unha síntese da historia da evolución do VIH e unha investigación histórica orixinal, para concluír que a SIDA en África central foi determinante nas inxeccións non esterilizadas dos médicos, é dicir, que a SIDA ten a súa orixe en parte na genesis –os danos producidos polos médicos–”.

Hoxe considérase probado que o Virus da Inmunodeficiencia Humana (VIH) apareceu a principios do século XX no centro de África. En 1959, o virus estalou nas entrañas da confusa cidade de Kinshasa. Pero como saltou do mono ao ser humano? Como converter a epidemia en tan pouco tempo? Como explicar o camiño que percorreu desde a selva do sueste de Camerún até Kinshasa e todo o mundo?

Demostrouse que estes pasáronse dos grandes monos á xente mentres comían coas súas presas. Comer “carne da selva”, unha explicación que corresponde á visión das xentes do rico Oeste, suxire un pecado dos africanos contra as leis da natureza que se propagará despois pola urbanización e a descolonización, entre elas a modificación das antigas prácticas sexuais.

Pero, pregunta Pépin, por que o VIH apareceu no século XX e non antes, e non despois, se o consumo de carne de mono no bosque incrementouse de forma drástica desde a década de 1990, debido á crise das selvas tropicais?

Millóns de vacinacións en colonias

Moitos investigadores atoparon hoxe unha resposta á pregunta da investigación na localidade de Leopoldville, en Kinshasa. A principios do século XX, a cidade sen parangón era propicia para un virus que se transmite por relacións sexuais: construído por inmigrantes, cun cociente de sexo temible (moitos homes, poucas mulleres), cunha prostitución masiva e centralizada...

A hipótese ten o seu fundamento, pero tamén o ten o seu lado débil. Por que a SIDA se propagou moito máis e máis rápido que outras enfermidades contaxiosas? Os expertos realizaron simulacións e tendo en conta todos os datos, entre eles o nivel de risco que teñen as relacións heterosexuais en si mesmas, sen a axuda doutros factores, como feridas nos xenitais ou outras infeccións, etc., dificilmente enténdese o terrible despregamento da peste.

Jacques Pépin propón unha hipótese diferente: a importancia das inxeccións de médicos. Isto é o que moitos outros expertos están a defender desde o ano 2000, entre eles, o primatólogo Preston Marx, o epidemiólogo Ernest Drucker, o experto David Gisselquist e o coñecido militante da SIDA Jacques Leibowitch en Francia.

Durante a primeira metade do século XX en África observáronse grandes cambios demográficos e sexuais, pero tamén en medicamento. A partir de 1910, as potencias coloniais desde Camerún até os Grandes Lagos organizaron grandes programas de loita contra as enfermidades tropicais, especialmente contra a enfermidade do soño (famosa polas moscas tse-tse) e a enfermidade de Pian.

As grandes campañas de prevención que organizaron os estados coloniais, fundamentalmente Bélxica e Francia, centráronse nas inxeccións. “Médecine de masse”, di Guillaume Lachenal. O Congo belga, Ecuador de Camerún e Francia en África, era unha das prioridades das autoridades coloniais. Tras a Segunda Guerra Mundial, as campañas de vacinación cidadá alcanzaron o seu punto álxido. “Millóns e millóns de africanos foron utilizados en cadea en numerosas extraccións e inxeccións de sangue, utilizando con algunhas xiringas e agullas usadas cos seus descendentes”.

Pépin representa o inicio da epidemia de VIH: un equipo médico chega a un pobo illado do sueste de Camerún, onde todos os expertos citan aos famosos cazadores aos que un chimpancé enfermo ha pasado o virus da inmunodeficiencia a través de xiringas e agullas usadas por enfermeiros e médicos. Hai que lembrar que as inxeccións non esterilizadas para infectar o VIH son moito mellores que as relacións sexuais.

Unha ou varias das moitas persoas contaxiadas pola chegada da sociedade irían a Leopoldville. A gran cidade atopou unha estaca para aumentar aínda máis o número de VIH. Como se mencionou moito a prostitución, Pépin subliñou que os médicos trataban especialmente ás prostitutas nas campañas de vacinación, pondo en risco mesmo a si mesmos polo mal uso de materiais non desinfectados.

Para esta teoría, Pépin mostra o sucedido co Virus da Hepatite C (CHB), que el coñece moi ben. Isto contáxiase moi pouco por vía sexual e, salvo quen toman a droga a través das veas, a vía principal de contaxio foi a iatrogénesis: o dano causado polo propio medicamento. En Exipto miles de persoas contaxiáronse de CHB durante as campañas de vacinación contra outra enfermidade.

En resumo, parece que, en parte, o medicamento de masas na era colonial ha influído involuntariamente no seu intento por converter o VIH nunha epidemia. No seu artigo, Guillaume Lachenal sinala que “hai que actuar nas acrobacias para seguir facendo unha lectura exclusivamente sexual da SIDA, sen ter en conta os efectos do medicamento colonial”.