Na década dos 70 do século pasado, o Goberno alemán comezou a adiantar proxectos educativos no marco da loita contra a pobreza. O obxectivo é aumentar o nivel de educación dos indíxenas, levando as súas linguas até a educación. Os proxectos de cooperación contra a pobreza recoñeceron a cooperación lingüística e comezaron a levar a cabo tendo en conta a situación das linguas indíxenas do lugar, apoiados polos fondos do Banco Mundial e do Banco Iberoamericano Mundial.

Cal é a historia da cooperación entre Europa e Perú, Bolivia e outros países? É rechamante ter en conta tamén as linguas indíxenas.

A cooperación entre Alemaña e Latinoamérica baséase en acordos bilaterais. Na década dos 60 comezou unha colaboración similar a través do Consello Latinoamericano de Desenvolvemento Económico. Non había, pois, ningunha inquietude polo idioma. Con todo, pronto descubriron que gran parte da poboación vivía marxinada na maioría dos países latinoamericanos. Velaquí a proba, a análise do Banco Mundial, que demostra que ser hindú significa ser pobre e perder a lingua. Esta organización internacional había recibido duras críticas polo seu carácter de club capitalista para ricos e acusóuselle disto e aquilo, pero naquela época constituíuse un grupo de sociólogos e politólogos para realizar diversos estudos. Serviu para preparar a política do Banco Mundial e do Banco Iberoamericano.

En Europa, precisamente, Alemaña era líder nesa época. Na década dos 70 creouse un clima de loita contra a pobreza e a exclusión das poboacións indíxenas. Este era tamén a lema: “Contra a pobreza”. E cal é o antídoto contra a pobreza? “Educación!”, díxose até agora. Naturalmente, deseguido se formulou a seguinte pregunta: “Que educación?”.

E como era a educación até entón nos países latinoamericanos?

Até entón, facíano integramente en castelán. E a taxa dos alumnos que abandonaban a escola, ou repetían, era descomunal. Non estou en condicións de explicar as cantidades, pero naquela época un neno, en Ándelos, ía cursar até o terceiro grao na escola, e mentres tanto repetiríao tres veces: ía pasar de sete a oito anos na escola, e ao saír de alí, non sabía ler nin escribir. Esta era a situación, e o noso desexo era mellorala. Lembro os debates teóricos e a primeira pregunta que se facía: “Que facer si o neno non entende español?”. “Insignia na súa lingua materna!”. Pero os grupos indíxenas son os menos sociais de América Latina, non teñen votos nin votos nos parlamentos. Queren aprender castelán para saír da exclusión! Na década dos 70, esta foi a nosa primeira tarefa: “Se o neno aprende primeiro na súa lingua materna, será máis fácil aprendelo na segunda. Terá máis desenvolvemento tanto cognitivo como emocional”. Este foi o punto de partida da Educación Primaria bilingüe, sempre na escola pública.

Os menos indíxenas, como vostede dixo, se desmoronan para aprender castelán. Vós, en cambio, queredes ensinarvos o paraugas nun amén.

Foi un camiño doloroso. O agricultor, en primeiro lugar, diralle que enviou ao seu fillo á escola para que estude en castelán, porque xa sabe de quechua. Por outra banda, a nosa función é explicar aos pais e nais que non é posible aprender dúas linguas, é dicir, aprender ambas as linguas ao mesmo tempo. Sexa como fose, o noso traballo non foi suficiente, e adoitábase facer unha oferta para aprender o quechua. Por outra banda, calquera proxecto que viñese de fóra axudou moito a mellorar a calidade da escola, o que provocou un cambio de actitude dos pais, que dicían: “Aínda que a educación sexa bilingüe, darémolo por bo, pero porque a escola ten un bo nivel, non por nada máis!”. Ou quizá se podía dar tamén unha comida na escola! Calquera proxecto internacional atraía tamén ao agricultor en xeral, salvo un pequeno grupo; fundamentalistas na forma de dicir: “Aquí temos unha, dúas e tres veces, misioneiros sempre, para que, querendo facernos pasar, integrémonos na maioría da sociedade, sen ningunha intención de respectar a nosa cultura”. Así se dicía, máis ou menos. E recordo que falaban “cultura”, non “lingua”. Os proxectos de ensino bilingüe comezaron a adiantarse nas décadas dos 70 e 80, xa sexa en Perú, Bolivia ou Ecuador.

Cales eran as características dos proxectos?

Algúns eran proxectos de transición, non duraban máis que tres anos. A partir de aí, empezaron a estudar en castelán. Eu podo chamalos “proxectos trampolín”, porque están a traballar nun idioma, pero esperan aprender noutro. Non deron bos resultados, nin na lingua materna, nin na segunda. É dicir, se o neno ou a nena cursa catro ou cinco anos nun centro de ensino primario –xeralmente nun grupo de alumnos pobres–, e dous dese catro se traballas un idioma que non vai ter presenza no futuro –o idioma materno-, e logo se se ensina o español outros dous, os resultados non son bos, nin nunha lingua nin na outra. Isto, que se sabe desde o ceo, trouxo consigo unha reflexión: “Temos que cambiar algo!”. E ese “algo” chegou das escolas bilingües de Canadá: inventamos facer a educación primaria completa na lingua materna para igualar os status de ambas as linguas.

Que che pasa “igualar os status das dúas linguas”?

Que ambas teñan o mesmo acceso ao ensino, metade quichua, metade castelán. Esa era a reflexión: as dúas linguas necesitaban os mesmos dereitos. Pero tampouco iso é suficiente, evidentemente. Con dous vasos, un case cheo de todos, e o outro, medio buxán, non se pode facer o mesmo. O ensino do castelán como segunda lingua non tiña bos resultados… até os anos 80, por outra banda, non había preocupación por este asunto. Os profesores non estaban o suficientemente preparados. Podían empezar a ensinar castelán e dicir: “Bo, o neno arránxallas bastante ben!”. A continuación puxéronse en marcha un método aburrido, que consistiu en aprender a gramática española e outras cousas. De aí non chegou ningún bo. En calquera caso, en 1986 comezamos a realizar simposios latinoamericanos sobre educación intercultural bilingüe. Empuxamos esta reunión desde Alemaña, e tomámonos unha semana enteira para reflexionar. Comezamos a analizar os camiños para mellorar o noso traballo, preguntándonos: “Que necesitamos? Convencer aos pais para que reteñan a lingua materna? Ao mesmo tempo, podería ser a solución un bilingüismo estable, sen necesidade de elixir “quechua ou castelán”?”…

Cal foi a resposta?

Sen dúbida, conseguimos mellorar. Empezamos a falar sobre o abandono e mantemento daquela educación de transición, é dicir, o obxectivo era manter a lingua materna, máis o castelán como segunda lingua. Nesta reflexión interviñeron profesores locais, académicos e membros dos ministerios que sentían presión para mellorar a situación educativa de toda a poboación.

“Educación intercultural bilingüe” di vostede unha, dúas e tres veces. Para que?

No inicio dos anos 80, en Perú, dicíase “educación bilingüe vicultural”. Pero a palabra “vicultural” non tivo éxito. Peor aínda, converteuse nunha fonte de chapitas: a cultura separábaas, o neno que crecera en ambos os non dábase conta desa vitalidade, nin as distinguía. Por outra banda, tamén estaba en vigor a antiga ideoloxía do colonialismo: a opresión cultural, a opresión lingüística, a dependencia económica… e moitos non vían con bos ollos a formación das minorías lingüísticas e culturais para integrarse na sociedade dominante. Iso non é o camiño da igualdade, non? Non democrático en absoluto. Así, antes dos anos 80, inventouse a “educación intercultural bilingüe” e xa non nos referiamos só á poboación indíxena, senón a todos os membros dunha sociedade ou dun estado. A conversación “intercultural” foi inventada, en definitiva, por un sociólogo venezolano, xa que naquel país estaban a anticiparse experiencias como esta. Como actuar cos menos lingüísticos culturais? Idear programas especiais ou ir pola vía da escolarización habitual? O reto do intercultural era, por tanto, que os españois monolingües coñecesen as demais culturas nun país determinado.

O obxectivo era coñecer as culturas.

Coñecíanos tamén no museo, pero tamén tiñan como obxectivo respectar as linguas indíxenas. “Idioma? Non, é dialecto!”, dicían. Tes unha discusión dos anos 70 que dura aínda nalgúns ambientes. Desde 1992, por outra banda, o movemento indíxena oponse con forza a iso. Cando empezaron a celebrar o “descubrimento” de América Latina, a xente non estaba contenta: prefire, moito, aproveitar o “encontro intercultural” para falar do encontro entre os españois ou os “europeos” –por non falar demasiado os españois– e os indíxenas. Por dicilo, o termo “español” non tiña boa connotación até case pouco, pero as xeracións máis novas do Perú ven ben España. Na súa opinión, non ten mala connotación, porque non coñecen a historia e, por tanto, non teñen problemas desa índole. Ja, ja…