Antes de que nacese vostede, xa pasaran moitas guerras.

As dúas familias dos meus pais son refuxiados da Guerra do 36. O meu catro pais están enterrados no cemiterio de Haltsu. Teño sangue biscaíño e navarra por parte do meu pai, madrileña e biscaíña por parte da miña nai. O seu pai, comandante dos exércitos, fora prisioneiro e condenado á morte, afundido no barro da guerra. Por iso nacín en Haltsun, ligado ao Sur por sangue e por natureza, sentíndome “sete un” desde o primeiro alento. En casa, ademais dos pais, os fugitivos, os compañeiros de Lekeitio, os pescadores... Sempre vin de todo. Para min a familia sempre foi algo que vai máis aló do sangue. Imaxínache, a bandeira vermella da confraría de Lekeitio que se utilizaba outrora para bailar o Kaxarranka ha ha estado sobre a cheminea da nosa casa. Hai pouco devolvémoslle ao pobo. Sospeito, con todo, que esas historias se conservan nas casas e o pobo esquéceas.

Ti naciches ao día seguinte da Segunda Guerra Mundial, nunha época na que as casas e os pobos non podían esquecer.

Desde pequeno ouvín dicir que viñeron os alemáns, que a Neves, a maior das criaturas, prohibíaselle tomar a bandeira vermella sobre a cheminea, pero non pasei o tempo de guerra nin a escaseza. Non era gran fortuna, pero tiñamos unha rica popularidade ligada á agricultura. Vacas, galiñas, un pequeno viñedo... bastábanos. O que lembro é que falabamos de Lekeitio en casa e de haltsuero na rúa, pero estabamos moi felices porque o cura Arrieta sabía acoller aos fugitivos e integrarnos no pobo. Nós non sufrimos a marxinación duns fugitivos. Eramos refuxiados, non rexeitados. Integrámonos moi ben en Haltsun, tanto no referente ao euskara, como no referente á agricultura, como nos camiños da Igrexa, e como non, no que se refire á identidade vasca. Nunca esquecerei que dous tambores e un xiz de catro trompetas percorren as festas de casa en casa, coa bandeira francesa por diante. Antes de chegar á nosa casa, con todo, abandonaban a bandeira francesa e entraban coa ikurriña que o curmán deixara no camiño. Esta xente decatouse deste pobo grazas aos fugados. Por iso digo que non é o mesmo ser un refuxiado en Euskal Herria que en Cherbourg. É verdade que aínda non todo é gañado, que a xente de aquí fala de España cando fala dos asuntos do Sur, pero tivemos unha solidariedade e unha axuda incribles.

Como valora a achega dos fugitivos no camiño da paz?

Cambiou o carácter popular e popular dunha época. Somos nunha pluralidade, convertidos os fuxidos en axentes da paz, e os últimos pasos que deron parécenme non só loables, senón admirables. Non é fácil espir aos fugitivos tal como espíronse. Coa convicción de que o pobo ía recibir os froitos dos actos de ETA cando pasou toda a súa vida, non é pouco deixar de súpeto a loita armada e tomar as armas de paz, deixando á sociedade a soberanía. Fomos oprimidos, como persoas e como pobo, ante esa opresión nós tamén quixemos mostrar a violencia coas armas, pero aínda que seguimos sendo oprimidos fomos capaces de romper esa lóxica política cultural. Isto abre novos camiños e alternativas. Cando tivemos unha oportunidade así? Iso é moi positivo para todos, para a sociedade e para os que foxen. Ser agora un fugitivo non é estar prisioneiro no talón da posteridade, non é como transportar unha laxa de tumba sobre a cal se ergue o futuro. A pesar do arduo da situación, os raios de esperanza volveron a revivir.

A defensa apaixonada da causa vasca creoulle problemas dentro da Igrexa?

Moitas veces dixéronme que podía facer un camiño sacerdotal máis bonito, que as raíces vascas non me permitían voar a Roma. Nunca fun sacerdote para enriquecer a miña carreira eclesiástica, con cidadáns, cristiáns ou non cristiáns, senón para vivir o Evanxeo. Así, sempre aparecín tal como son, nunca gardei ao meu pobo no peto. Non entendo un camiño de curas fóra do pobo. Non hai riqueza para min tan grande como ser feliz no sitio en que che atopas. Trátase de vivir contentos co que tes, non de admirar o que che falta. Levo 30 anos neste recuncho de Zokoa, e paréceme un verdadeiro acontecemento ser vasco, cristián e cura. Non querería quitar unha para engadir a outra.

Vendo as autoridades da Igrexa no País Vasco, seguro que non querería quitar unha para engadir a outra?

Non é casualidade. Benedito XVI.ak non asumiu o temón do barco, e en lugar de traballar en por si, deixou o mando en mans do Opus Dei e dos cristiáns da dereita reaccionaria. Roma decidiu que había que salvar a Igrexa do País Vasco, como estrutura, e para iso, decidiu marcar con rigor a identidade da Igrexa. Acusáronnos de non crear vocacións da Igrexa vasca, servidor do pobo, axente da paz e depositaria da lingua e a cultura, e de baleirar as igrexas. Non se deron conta de que aquí o importante non é o barco, senón o mar. Así que agora nos tocou a resistencia. Por iso digo que a Igrexa somos nós, non Roma. Menos mal que o novo papa tróuxonos a luz. Di que podemos ser euskaldunes e cristiáns, podemos andar pola rúa con xente, podemos divorciarnos, podémonos unir aos homosexuais e o que sexa... Por fin, un pouco de vento fresco, un sinal de esperanza.

Por que a relixión en Francia é o primeiro argumento contra o matrimonio homosexual?

É unha mágoa. Cada vez que ouzo ao noso bispo falar en contra do matrimonio homosexual, desbásteme e desbásteme. Coñezo a unha multitude de homosexuais, de todas clases, aos seus fillos bautízoos desde hai tempo e trato como a todo o mundo. Quen son eu para xulgar si a súa vida sexual é axeitada? Que é o prohibido e que pecado debo imporlles? Iso é ridículo. Na lóxica antiga, a parella que fai unhas bromas antes de casarse é pecadora. Que sentido ten dicir que máis da metade do mundo é pecador? Si a xente que se ama é pecadora, apaga a vela e vaiche a vivir a outro planeta! Terminou a Igrexa opresora das verdades absolutas. Hai aínda algunhas arcas que manexan a arma do medo, pero non se dan conta de que están a matar a súa cabeza con esa arma. A palabra ten que ser libre, non saímos do franquismo para entrar noutra ditadura. A nova comuñón coa xerarquía non debería nacer dunha mera obediencia e subordinación. Somos adultos, e si queremos unha Igrexa madura debemos impulsar o intercambio de opinións con palabras libres. Neste caso, o peixe non podrece pola cola, senón pola cabeza.

Preocúpache ver baleirar as igrexas?

Di Deblauki que iso non é unha intuición, senón un dato sociolóxico. O que me preocupa é ver a botella medio chea, medio buxán. A nostalxia eterna dalgúns: a que antes existía e agora non existe. Con todo, o feito de que a Igrexa non teña un peso anterior non quere dicir que non teña valor. A dignidade sacra que che dá forza para levantarche ao caer, os valores que traballas para defender dereitos, para promover unha sociedade mellor ou para ser parte da paz son fermosos. A política non pode tragar todo. As persoas necesitamos valorar espiritualmente o que nos pasa. Como vivir espiritualmente o País Vasco actual? Esa é a pregunta que temos sobre a mesa. Un tipo de igrexa fracasou, pero está a xurdir outro: máis humilde, máis humilde, pero tamén máis real.

A que existía antes e a que non existe agora. Como omoniano dos pescadores, cría que empezaba vostede a pescar.

A antiga sociedade vasca estivo moi ligada á agricultura e á pesca. Máis que os oficios, eran símbolos culturais. O número de pescadores e embarcacións baixou moito, pero o nome non o fai todo. A pesar de que os portos de moitos pobos convértense en portos deportivos e teñen máis amores para o turismo que para a pesca, o comportamento, a natureza, a gama de valores ou as lendas boca a boca son de cultura pesqueira. Que quedaría nos nosos portos se quitásemos aos pescadores e a cultura dos pescadores? A pesar da marxinación do oficio pesqueiro e pesqueiro, queda unha civilización encargada da conservación e desenvolvemento do patrimonio marítimo. Porque a xente quere deixar o oficio, non a personalidade.

Leva nestes traballos desde 1985.

Desde o primeiro momento tiven a preocupación de dar a palabra á xente. Vén de dar a palabra cultura. A cultura é arar a terra e sementar a semente, abrir as cabezas e liberar a palabra. A xente non sabe que riqueza hai no mundo dos pescadores, que tecido solidario hai. A xente ve barcos, antes de madeira, agora de chapa, pero poucos fan o esforzo de imaxinar neles a homes e mulleres de mar: a súa vida, o seu medio de vida, a súa relación co mar, as súas preocupacións, as súas penas, as súas alegrías... Os propios pescadores non traballaron demasiado neste campo, e a escaseza estendeuse á sociedade. Cando informamos os armadores da nosa preocupación “os mozos de aquí non queren ir ao mar? Traeremos á xente de fóra!”, avisáronnos. É moi importante pesar ben a economía para poder facer novos barcos, crear novos mercados, conseguir novas zonas pesqueiras, pero onde están os valores? A Eslamiada é o único obxectivo? Onde queda a cultura? Todo o mundo está disposto a simular o seu financiamento para un novo barco, pero poucas persoas están dispostas a abrir vías de humanización. O Goberno Vasco tamén quere salvar a pesca como unha forza económica, non como unha forza cultural e popular.

Vostede, con todo, di que a salvación do mar pasará pola salvación do oficio de pescador.

Por suposto, si o mar é unha horta, os horticultores son os pescadores. Terminou a era dos piratas que non se preocupaban do futuro do mar. É o pescador o que salgue todos os días ao mar, o que coida o mar. Eu son un dos que navegou como un burro. Traballei como pescador e cociñeiro nos barcos e confeso que en terra só descargabamos pescado. Botabamos latas, botellas e lixo cargadas para a campaña no piso do mar. Os mozos convertéronme, os mozos fixéronme comprender que era un porco, que o mar sempre azul non xustificaba o seu uso como un xigantesco vertedoiro. Grazas a estes mozos, a pesca e o mar actuais miran con outros ollos o futuro.

Pero manda o horticultor na horta?

O pescador xa non é o dono da mar, a súa opinión non é a principal. Hoxe en día, a confraría non toma as decisións máis importantes da pesca, o pescador está atrapado no cepo e para saír del ten que mostrar unha nova identidade. O pescador sabe o que é o mar e os mares, pero o mar está calado e os que falan polo mar son os que están nas oficinas, os que nunca pisaron o porto. Así, o pescador debe recuperar o seu lugar de ouro, non impondo a súa opinión, senón demostrando ser un membro imprescindible do mar e subliñando o seu saber e a súa cultura. Pero non é fácil. Por primeira vez na nosa historia, a pesca impúxose á cría de peixe. O que viña do mar viña agora da acuacultura. Isto supón afogar o mercado e unha actitude máis responsable para o pescador. Correspóndelle saír ao mar e traer o peixe fresco e bo que poida, pero sobre todo, reivindicar que o seu é máis bio que o bio. O pescador débese colocar como garantía de calidade. Ese é o seu reto.

Cales son os retos aos que se enfronta un cura de 68 anos?

Permanecer de pé, facer os retos do pobo e ter a forza e o valor suficientes para permanecer sempre novo. Gustaríame levar un traballo sobre o paro, impulsar proxectos como o banco de alimentos, tecer redes de solidariedade... pero non só con parches puntuais, senón cambiando as estruturas. De onde xorde a crise? De onde a miseria? Ir ás raíces e tentar cambiar as cousas. É evidente que a sociedade ten un funcionamento inadecuado. Todos ou ninguén, pero non é así. Eu vexo o mundo como un barco e non soporto, en nome da crise, que unha xente tirada pola borda ao mar afóguese nel.